Ανδρέας Κάλβος – Διονύσιος Σολωμός

Προστέθηκε από 24grammata

Ανδρεα Καλβου «Ο Ωκεανός»
Διονυσίου Σολωμού, «Ελευθεροι Πολιορκημενοι, Σχεδιασμα Γ΄»
(Σχολιασμός – Συγκριση)

Ανατρέχοντας στην βιογραφία και εργογραφία του Σολωμού και του Κάλβου παρατηρούμε ομοιότητες και διαφορές. Οι τελευταίες αυτές τοποθετούν τους ποιητές  οπωσδήποτε μέσα στα πλαίσια της επτανησιακής σχολής αλλά στους αντίποδές της.

Είναι γεγονός ότι οι Σολωμός και Κάλβος ακολουθώντας την κύρια τάση των επτανήσιων επιδίδονται κυρίως στην ποίηση και το δοκίμιο  ή άλλα είδη- όπως η σάτιρα – αποτελούν δευτερεύουσα ασχολία τους. [1] Επίσης, και οι δύο ποιητές ακολουθούν τη θεματική των επτανήσιων με κύριους άξονες την πατρίδα, τη θρησκεία και την εξιδανικευμένη μορφή της γυναίκας και του έρωτα. Και οι τρεις αυτές συνιστώσες απαντούν στη σολωμική ποίηση ενώ σε αυτήν του Κάλβου η έννοια της πατρίδας υποσκελίζει τα  άλλα στοιχεία. [2]

Τα κοινά γνωρίσματα της ποιητικής τους αλλά και οι διαφορές, όπως επίσης ορισμένα από τα ουσιαστικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν την επτανησιακή λογοτεχνία διαφαίνονται στα έργα Ελεύθεροι Πολιορκημένοι (σχεδίασμα Γ’;) του Σολωμού και στο ποίημα «Ωκεανός» από τις Ωδές του Κάλβου. Πρόκειται για δύο έργα που τυπικά συντίθενται στο ίδιο χρονικό πλαίσιο : περίπου 1823-26, αν και το τρίτο σχεδίασμα των Ελεύθερων Πολιορκημένων ανήκει στην περίοδο της ποιητικής ωριμότητας του Σολωμού, μετά το 1843.[3] Και τα δύο ποιήματα είναι εμπνευσμένα από την Ελληνική επανάσταση του 1821 και μάλιστα από  γεγονότα που έλαβαν χώρα στα πρώτα πέντε, περίπου, χρόνια του αγώνα.

Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι είναι εμπνευσμένοι από την δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου το 1825. Το βασικό πλαίσιο της μεγάλης αυτής σύνθεσης είναι πατριωτικό.  Για τον Κάλβο η ελληνική επανάσταση αποτελεί την μοναδική θεματική πηγή’; [4] η ωδή «Ωκεανός» έχει αφόρμηση την είσοδο των νησιών στην επανάσταση ( στροφή λα’; «Σπετζίας, Ύδρας, Ψαρών») τα ναυτικά κατορθώματα των Ελλήνων και τη δράση των πυρπολικών στα πρώτα χρόνια της επανάστασης. Πρέπει να είναι γραμμένη το 1824. [5]   Με τα συγκεκριμένα ποιήματα τους οι Κάλβος και Σολωμός βρίσκονται εντός των πλαισίων της θεματικής της επτανησιακής σχολής. Ο Κάλβος ιδίως συνδέει τον εθνικό-πατριωτικό άξονα της ποίησής του με την αρχαιότητα και το φιλελεύθερο πνεύμα έτσι όπως το είχε γνωρίσει στην Ευρώπη.

Αν και  τα δύο έργα διαφέρουν ως προς την έκταση και την σύλληψη εντούτοις έχουν, ως ένα βαθμό, τον ίδιο στόχο : την ανάδειξη και εξύμνηση της ελληνικής επανάστασης και του αγώνα για ελευθερία.[6] Βέβαια, ο Σολωμός προχωρεί  περισσότερο και  ανάγει τον αγώνα για εθνική ελευθερία σε μάχη για απελευθέρωση του ανθρώπου από κάθε είδους εμπόδια, σωματικά και ψυχικά. [7] Στον Κάλβο η προβολή της επανάστασης μέσω των ωδών, και μάλιστα στο εξωτερικό, φαίνεται να αποτελεί βασικό σκοπό γι αυτό η συλλογικότητα υπερέχει. [8] Στην συγκεκριμένη ωδή, π.χ. κυριαρχεί ο αγώνας των νησιωτών ενώ το πρόσωπο του ποιητή φανερώνεται σύντομα μόνον στην πρώτη στροφή.

Τόσο το ποίημα του Σολωμού όσο και η ωδή του Κάλβου είναι κατά κύριο λόγο λυρικά ποιήματα. Αν και οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι έχουν έναν βασικό αφηγηματικό πυρήνα – την πολιορκία του Μεσολογγίου- και ήρωες -τον πολεμιστή, την Μεσολογγίτισσα- στο τρίτο σχεδίασμα η αφηγηματική πλευρά υποχωρεί για να προβληθούν οι δραματικές και  ιδίως οι λυρικές πλευρές. Το τρίτο σχεδίασμα θεωρείται ως σύνολο από λυρικές ενότητες στις οποίες το επικό στοιχείο έχει υποχωρήσει. [9] Πρόκειται για έναν λυρισμό που απαντά σε ολόκληρη την επτανησιακή σχολή και έχει ρίζες στο δημοτικό τραγούδι, την κρητική λογοτεχνία και γενικά την ελληνική ποιητική παράδοση.

Στον «Ωκεανό», παρά τα έντονα νεοκλασικιστικά στοιχεία, διαφαίνεται ο λυρισμός των εικόνων και η ένταση των αισθημάτων. Π.χ. στην πρώτη στροφή ο ποιητής εκφράζει την αγάπη προς την πατρίδα, ή  η εικόνα του Αιγαίου στις στροφές κδ’; – κε’;, προβάλλει το λυρικό στοιχείο. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ο λυρισμός του Κάλβου δεν προέρχεται μόνον από την επίδραση του ρομαντισμού αλλά και από τα χαρακτηριστικά του ποιητικού είδους που καλλιεργεί, δηλαδή της ωδής, έτσι όπως αυτή έχει διαμορφωθεί τον 18ο αιώνα. [10]

Ο νεοκλασικισμός και ο ρομαντισμός που επηρέασαν αποφασιστικά την ποίηση της επτανησιακής σχολής   έχουν ορατά τα ίχνη τους και στα δύο έργα, του Σολωμού και του Κάλβου. Και οι δύο ποιητές χαρακτηρίζονται από το γενικότερο γνώρισμα της επτανησιακής σχολής, την σύζευξη νεοκλασικισμού και ρομαντισμού. [11] Και οι δύο  έρχονται σε επαφή με τον ιταλικό νεοκλασικισμό αλλά δέχονται την επίδραση του ιδιαίτερου επτανησιακού νεοκλασικισμού που μπολιάζεται από το ρομαντικό πνεύμα.  Στους Ελεύθερους Πολιορκημένους τα νεοκλασικιστικά στοιχεία είναι ελάχιστα επειδή υπερέχουν τα ρομαντικά και ειδικότερα η επίδραση του γερμανικού ρομαντισμού και ιδεαλισμού.[12] Ως ένα από τα ελάχιστα νεοκλασικά χαρακτηριστικά μπορεί να θεωρηθεί η παρουσία της θεάς στην αρχή του τρίτου σχεδιάσματος, η οποία προστάζει τον ποιητή να υμνήσει την πολιορκία του Μεσολογγίου : « (Η Θεά απαντάει εις τον ποιητή και τον προστάζει να ψάλη την πολιορκία του Μεσολογγιού»)». Η επίκληση όμως του ποιητή όπως και το απόσπασμα 2 που ακολουθεί διακρίνονται για τα ρομαντικά τους στοιχεία και απέχουν από το νεοκλασικό κλίμα. Στον «Ωκεανό» οι νεοκλασικές επιρροές και η αρχαιοπρέπεια, που κατά τον Beaton φέρουν τον Κάλβο στον αντίποδα του Σολωμού, [13] είναι εμφανέστατες τόσο στην αρχιτεκτονική όσο και στην ρητορική και εικονοποιία του ποιήματος. Τα χρόνια της σκλαβιάς αλλά και η δράση των επαναστατημένων Ελλήνων συνδέονται με την αρχαιότητα μέσω μιας σειράς αναφορών και εικόνων αντλημένων από την μυθολογία ( Όλυμπος, τρίμορφος Εκάτη, Ωκεανός). Όμοια  εικόνες αρχαιοπρεπείς αποδίδουν την αυγή, το Αιγαίο, την μορφή της Θεάς-ελευθερίας κλπ. Π.χ. η στ’; στροφή : « Αλλά των μακαρίων / σταύλων ιδού τα ηώα /κάγκελλα η Ώραι ανοίγουσιν,/ ιδού τα ακάμαντα άλογα / του Ηλίου εκβαίνουν». Η Ελευθερία παρουσιάζεται ως κόρη του Δία’; η θάλασσα του Αιγαίου είναι ο πατέρας των θεών Ωκεανός και αυτόν επικαλείται η ελευθερία : στρ. ιη’; « Συ τότε, ω λαμπροτάτη/κόρη Διός …;», « Ωκεανέ, πατέρα/των χορών αθανάτων …;».  Επίσης οι αποστροφές και  οι αναφωνήσεις βρίσκονται μέσα στο πνεύμα της ρητορικής του νεοκλασικισμού [14]: π.χ. « Σύ τότε,» (στρ. ιη’;), «πρόσεχε τώρα’;» (στρ. κε’;), «ιδού» (στρ. λε’;).  Άλλα νεοκλασικά γνωρίσματα είναι οι παρομοιώσεις και μετωνυμίες.  Π.χ. « Τα μυρισμένα χείλη/ της ημέρας φιλούσι /το αναπαυμένον μέτωπον / της οικουμένης’; …;».

Τόσο ο Σολωμός όσο και ο Κάλβος συνθέτουν τα ποιήματά τους με βάση ένα αρχιτεκτονικό σχέδιο. Ο Σολωμός ωστόσο, ίσως λόγω της έκτασης και του μεγαλεπήβολου στόχου των έργων του, αλλά και για άλλους ποικίλους λόγους, δεν ολοκληρώνει τις συνθέσεις του και δεν εφαρμόζει το αρχικό σχέδιό του, όπως φαίνεται και στα αλλεπάλληλα σχεδιάσματα και παραλλαγές των Ελεύθερων Πολιορκημένων.[15] Στο τρίτο σχεδίασμα παρακολουθούμε τις ποικίλες παραλλαγές στίχων, σημείο της επίπονης προσπάθειας του ποιητή να υποτάξει τη γλώσσα στις ιδέες μέσα στα στενά όρια του στίχου.  Αντίθετα ο Κάλβος με τις μικρές σχετικά σε έκταση ωδές, ακολουθώντας τις αρχές του νεοκλασικισμού  δημιουργεί ποιήματα με αρμονία και ισορροπία  στη δομή τους : κάθε ωδή αποτελείται από προοίμιο, κύριο μέρος και επίλογο.[16] Έτσι και ο «Ωκεανός» έχει προοίμιο -την στροφή α’;- όπου εκτίθεται με συντομία το θέμα, κύριο μέρος και επίλογο, την τρίτη ενότητα ( στροφές λ’;-λζ’;),  όπου κυριαρχούν οι ευχές και οι προτροπές στους επαναστατημένους Έλληνες. Επίσης, πέρα από την πρώτη στροφή- προοίμιο, θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τρεις ενότητες στις οποίες αναπτύσσεται το θέμα (στροφές β’;-ιβ’;, ιγ’;-κθ’; και λ’;-λζ’; αντίστοιχα).

Τα περισσότερα από τα χαρακτηριστικά εκείνα που κατά τον Βελουδή αποτελούν αποδείξεις ρομαντικών επιρροών και χαρακτηρίζουν την επτανησιακή ποίηση ( άκρατος ιδεαλισμός, στροφή τη δημοτική, κ.ά.) απαντούν ως ένα βαθμό στους  Ελεύθερους Πολιορκημένους αλλά και στον «Ωκεανό». Ο γερμανικός ιδεαλισμός  διαπνέει το έργο του Σολωμού καθώς  η ιδέα της ελευθερίας διαφεύγει από τα στενά πλαίσια της εθνικής ελευθερίας και ανάγεται στην ιδέα της πνευματικής ελευθερίας του ατόμου’; κυριαρχεί δηλαδή η υπεροχή του πνεύματος. [17] Ρομαντικό στοιχείο στο Σολωμό θα μπορούσε να θεωρηθεί και η υιοθέτηση της δημοτικής γλώσσας, όπως και η στροφή στην λαϊκή παράδοση και ιδίως η αξιοποίηση στοιχείων από το δημοτικό τραγούδι, κυρίως της μετρικής του. Ο Beaton θεωρεί κοινό ρομαντικό γνώρισμα και στους δύο ποιητές την υπερβολή και την προσφυγή στη φύση. [18]  Πράγματι στους Ελεύθερους Πολιορκημένους και ιδίως στο τρίτο σχεδίασμα η φύση εμφανίζεται ως πειρασμός που μπορεί να παρασύρει τους πολεμιστές από το σκοπό τους, ως εμπόδιο, που πρέπει αυτοί να υπερβούν για να κατακτήσουν την ελευθερία. Η παραδείσια έκφραση της φύσης μαζί με τον έρωτα μέσα στην άνοιξη, υπάρχει στο απόσπασμα 6 « Ο Πειρασμός» : « έστησ’; ο Έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη/ …;». Και στον «Ωκεανό η φύση αποδίδεται εξίσου λυρικά  και έντονα : « Αστράπτουσι τα κύματα/ ως οι ουρανοί, και ανέφελος,/ξάστερος φέγγει ο ήλιος/ …;». Κοινή και ρομαντική η ποιητική εικόνα αλλά αποδίδεται διαφορετικά : « Χωρίς ποσώς γης, ουρανός και θάλασσα να πνένε,/ουδ’;όσο κάν’; η μέλισσα κοντά στο λουλουδάκι,/ …;» γράφει ο Σολωμός ΄ και ο Κάλβος : « Επί την λίμνην ούτως/ αυγερινά πετάουσι/ τα πλήθη των μελίσσων/ όταν γλυκύ του έαρος/ φυσάη το πνεύμα’;/»  Στην πρώτη στροφή του « Ωκεανού» η πρωτοπρόσωπη παρουσία του ποιητή δηλώνει άμεσα και με τρόπο έντονα λυρικό και ρομαντικό την αγάπη του για την πατρίδα και τη θλίψη του για τη σκλαβιά της. Όμοια στους   Ελεύθερους Πολιορκημένους στα αποσπάσματα 1 και 2 μιλά ο ίδιος ο ποιητής. Ωστόσο, η ωδή «Ωκεανός» θεωρείται  επιτυχημένη σύζευξη νεοκλασικισμού και ρομαντισμού. [19]

Οφθαλμοφανής διαφορά αποτελεί η γλώσσα. Ο Σολωμός ακολουθώντας την βασική αρχή της επτανησιακής σχολής στο γλωσσικό, γράφει σε δημοτική. Ο ποιητής θέλησε η γλώσσα του λαού να αποτελέσει το ποιητικό του εργαλείο. [20] : « Μες στα χαράματα συχνά, και μες στα μεσημέρια,/κι όταν θολώσουν τα νερά, κι όταν πληθύνουν τ’; άστρα,/ …;» διαβάζουμε στο απόσπασμα 2 από τους  Ελεύθερους Πολιορκημένους. Γλώσσα που κάνει τη σολωμική ποίηση απόλυτα κατανοητή. Αντίθετα ο Κάλβος είναι ο μόνος επτανήσιος ποιητής που συνιστά απόκλιση από αυτόν τον κανόνα. Η γλώσσα του «Ωκεανού»,όπως και όλων των ωδών, είναι η καθαρεύουσα με πολλούς αρχαϊκούς τύπους και ορισμένους δημώδεις, γεγονός που έκανε την ποίηση του Κάλβου δυσπρόσιτη. Ωστόσο, δεν είναι η γνωστή καθαρεύουσα των λόγιων ούτε η «μέση οδός» στη γλώσσα που προτείνει ο Κοραής. Πρόκειται μάλλον για ιδιότυπη καθαρεύουσα. [21] Ο «Ωκεανός» βρίθει λέξεων αρχαϊκών ή και ασυναίρετων ρηματικών τύπων που καταδεικνύουν την ιδιόμορφη καλβική γλώσσα : σιγαλέα, λελυπημένα, καίουσι, τετριχωμένον, βρέμων, πρόφαντος, κλπ.

Ομοίως, ο Κάλβος αποκλίνει  από την τεχνοτροπία της επτανησιακής σχολής ως προς τη μετρική των ωδών του.  Στον «Ωκεανό» ακολουθείται  ένα ιδιόμορφο μετρικό σχήμα ( πεντάστιχη στροφή από τέσσερις επτασύλλαβους και έναν πεντασύλλαβο) που έχει την απαρχή του στην αρχαιοελληνική αλλά και ιταλική μετρική. [22] Αντίθετα ο Σολωμός απηχεί τις αρχές των επτανήσιων και κάνει χρήση του κατεξοχήν παραδοσιακού στίχου, του ιαμβικού δεκαπεντασύλλαβου, αν και τον χρησιμοποιεί με τάσεις ανανέωσης. Στους  Ελεύθερους Πολιορκημένους  το τρίτο σχεδίασμα είναι γραμμένο σε ανομοιοκατάληκτο ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο. Μόνο κοινό σημείο τους θα μπορούσε  να θεωρηθεί η έλλειψη ομοιοκαταληξίας. Πρόκειται για συνειδητό εκτοπισμό της ρίμας : ο μεν Κάλβος ακολουθεί το ιταλικό πρότυπο και απορρίπτει την παράδοση της κρητικής λογοτεχνίας ο δε Σολωμός καταλήγει στην κατάργηση της ρίμας στο τρίτο σχεδίασμα των Ελεύθερων Πολιορκημένων, όπου επεξεργάζεται συστηματικά το στίχο έως την τελειοποίησή του. [23]  Θα πρέπει όμως να τονίσουμε την ομοιότητα Κάλβου -Σολωμού ως προς την επιμονή στην στιχουργική επεξεργασία.

Εντέλει, με τη συγκριτική εξέταση των δύο ποιημάτων διαπιστώνεται ότι θεματικά και σε γενικές γραμμές ως προς την τεχνοτροπία και την ποιητική ο Κάλβος και ο Σολωμός βρίσκονται μέσα στο πνεύμα και τα βασικά χαρακτηριστικά της επτανησιακής σχολής, ως προς τη γλώσσα και η μορφολογία όμως ο Κάλβος κινείται σε τελείως διαφορετική κατεύθυνση. Πάντως και οι δύο με σχεδόν κοινό σημείο εκκίνησης διαμόρφωσαν μια ιδιαίτερη και εξαιρετική ποιητική.

[1] Α. Αναστασίου κ.ά.,  Γράμματα ΙΙ: Νεοελληνική φιλολογία (19ος και 20ος αιώνας). Νεότερη ελληνική λογοτεχνία (19ος και 20ος αιώνας). Εγχειρίδιο μελέτης,  ΕΑΠ, Πάτρα 2000,  36
[2] Α. Αναστασίου κ.ά., ό.π., 89-90
[3] Λ. Πολίτης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Μ.Ι.Ε.Τ, 2006, 148-49  και Α. Αναστασίου, ό. π.,67
[4] Α. Αναστασίου κ.ά., ό. π., 89
[5] Α. Αναστασίου κ.ά., ό. π., 91
[6] R. Beaton, Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία. Ποίηση και πεζογραφία, 1821-1992, μτφρ. Ευαγ. Ζουργού-Μαριάννα Σπανάκη, 1996, 62
[7] Α. Αναστασίου κ.ά.,   ό.π., 70
[8]  Α. Αναστασίου κ.ά.,  ό.π., 89
[9] Λ. Πολίτης, ό.π.,148
[10] Δ. Τζιόβας, « Νεοκλασικές απηχήσεις και μετωνυμική δομή στις Ωδές του Κάλβου», Εισαγωγή στην ποίηση του Κάλβου. Επιλογή κριτικών κειμένων, επιμ. Ν. Βαγενάς, ΠΕΚ, 1999, 253-4
[11] Α. Αναστασίου κ. ά., ό. π., 43-44, 73, 91
[12] Α. Αναστασίου κ. ά., ό. π., 44, 74
[13]  R. Beaton, ό. π., 63-4
[14] Δ. Τζιόβας, ό. π., 256
[15]   Α. Αναστασίου κ.ά., ό. π., 72-3 και 75-6
[16] Στ. Διαλησμάς, «Εισαγωγή», Ανδρέας Κάλβος, Ωδαί, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη. Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 1988, 25-26, όπου γίνεται λόγος και για την όλη αρχιτεκτονική σχεδίαση της συλλογής Λύρα.
[17] Α. Αναστασίου κ.ά., ό. π., 44
[18] R. Beaton, ό. π., 65
[19] Στ. Διαλησμάς, 24
[20] R. Beaton, ό. π., 378-79
[21] Α. Αναστασίου κ. ά, ό. π., 90-91 Στ. Διαλησμάς, ό. π., 31-33
[22] Α. Αναστασίου κ. ά, ό. π., 49, 92-93
[23] Α. Αναστασίου κ. ά, ό. π., 68, 49
http://fereniki1.pblogs.gr