«Ο μέτοικος και η συμμετρία» του Τεύκρου Μιχαηλίδη

Παρουσίαση βιβλίου 

Ο μέτοικος και η συμμετρία

Της Κατερίνας Καλφοπούλου 

για το νέο βιβλίο του Τεύκρου Μιχαηλίδη.

Εγώ συνάντησα αυτόν τον Δημήτρη Αποστολίδη μόλις πριν ένα μήνα. Άνοιξα την πρώτη σελίδα και νόμισα πως είδα μία αφιέρωση από έναν παλιό φίλο. Ναι, ο Δημήτρης Αποστολίδης υπήρξε "φίλος" μου τα τελευταία δέκα περίπου χρόνια. Συζητούσαμε σχεδόν καθημερινά για το πάθος μας για τη συμμετρία.

Ταξιδεύαμε με οδηγό τους πίνακες του Έσερ, στο παλάτι της Αλάμπρα εκεί όπου οι Μαυριτανοί καλλιτέχνες "ανακάλυψαν" την συμμετρία, στα χωριά που η μέρα με τη νύχτα εναλλάσεται με απόλυτα συμμετρικό τρόπο (Μέρα και Νύχτα), καβάλα σε μία ζωγραφισμένη σαύρα που πότε-πότε αποφασίζει να ζήσει στον τρισδιάστατο χώρο (Ερπετά), μέσα σε μία έκθεση έργων τέχνης (Print Gallery) και σε πολλές ακόμη διαδρομές που αδυνατώ να ανακαλέσω στη μνήμη μου.

Όμως, αν και είχαμε αφιερώσει πάμπολλες ώρες αναζητώντας τις μεθόδους που ο Έσερ εφάρμοζε στις πλακοστρώσεις του δεν μου είχε αποκαλύψει ποτέ μέχρι τώρα ότι γνώρισε τον Έσερ σε ένα καφέ στη Σίενα, αλλά ούτε και για τις μετέπειτα επαφές τους που σημάδεψαν τη ζωή του. Σίγουρα, όμως διαβάζοντας το βιβλίο του Τεύκρου Μιχαηλίδη και με οδηγό τα μάτια του Δημήτρη Αποστολίδη μπόρεσα να δω στο πρόσωπο του Έσερ ένα μέρος εκείνου του φωτός που χρειάζεται ένας καλλιτέχνης για να δημιουργήσει έργα τέχνης. 

Ο Δημήτρης Αποστολίδης μου έκρυβε όμως και άλλα μυστικά. Μόλις πρόσφατα, που πήρα το βιβλίο στα χέρια μου, έμαθα για τον φρικιαστικό τρόπο που έχασε τη Σοφία, τη μητέρα του, την ημέρα που εγκατέλειπαν το Αντάπαζαρ της Μικράς Ασίας, για τα παιδικά του χρόνια στη Σιένα της Ιταλίας, για τους ερωτές του, για τη συμμετοχή του στον ισπανικό εμφύλιο, αλλά και για το διάστημα που έζησε στο Παρίσι. 

Η ιστορία του Δημήτρη Αποστολίδη μπορεί να ιδωθεί σας "ένα χρονικό του 20ου αιώνα" και παράλληλα σαν μία μίνι βιογραφία του Ολλανδού χαράκτη Μάουριτς Κορνέλις Έσερ. Κοινό χαρακτηριστικό και των δύο όψεων: η συμμετρία.  Όπως άλλωστε επισημαίνει η καθηγήτρια του Ε.Μ.Π. Χριστίνα Φίλη: "Τα μαθηματικά και οι μεγάλες στιγμές του εικοστού αιώνα προχωρούν, αναστρέφονται, περιστρέφονται γύρω από χρονικούς άξονες που μεταβάλλουν και επεμβαίνουν στη μοίρα των θνητών. Όπως μια φούγκα, βασιζόμενα σ’ ένα θέμα που γυρίζει γύρω – γύρω από τα μαθηματικά. Και μέσα σε αυτό το σύμπαν, όταν η συμμετρία κυριαρχεί και η αναζήτησή της έχει αιχμαλωτίσει τον Ίωνα μέτοικο, θα την βιώσει ακόμη περισσότερο μ’ ένα υπερβατικό τρόπο, στην απεικόνιση της ορθής συμμετρίας, στην επανένωση του Πλατωνικού ανδρόγυνου στο πρόσωπο της Ραχήλ."

 Μια κριτική της Χριστίνας Φίλη, καθηγήτριας στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, μέλους της Διεθνούς Ακαδημίας της Ιστορίας των επιστημών για το βιβλίο "Ομέτοικος και η συμμετρία"

Για άλλη μια φορά ο Τεύκρος Μιχαηλίδης εκπλήσσει. Το καινούργιο του βιβλίο, «Ο μέτοικος και η συμμετρία» ισορροπεί ανάμεσα στο αιματηρό χρονικό του 20ου αιώνα και στα μαθηματικά του, ανάμεσα στην πραγματικότητα και το μύθο, ανάμεσα στο σκοτάδι του κάθε είδους φασισμού και στο φως της ελπίδαs.

Το νήμα της ιστορίας κρατά ο μέτοικος, ένας ξεριζωμένος Ίωνας (Γιουνάν), που από την τρυφερή του ηλικία γνώρισε την αγριότητα,  τον πόνο και την ερημιά. Όμως ο ήρωάς του διαθέτει ένα σπάνιο χάρισμα: διαθέτει μαθηματικό νουν ο οποίος από τα μικράτα του τον οδηγεί σε μια «μονομανία», την αγάπη του για τη συμμετρία.

Έτσι η διαρκής αναζήτηση μιας μόνιμης εστίας καθώς και η εμβάθυνση στην έννοια της συμμετρίας αποτελούν τους δυο πόλους της μυθοπλασίας του Τεύκρου Μιχαηλίδη. Όμως μια μυθοπλασία σπάνια αποτελεί αποκλειστικό γέννημα της φαντασίας. Ο Τεύκρος Μιχαηλίδης με μεγάλη υπομονή κέντησε τη μυθοπλασία του με πολλά πλουμίδια: με ατράνταχτα ιστορικά στοιχεία, με λαμπρές μορφές του εικοστού αιώνα αλλά και με προσωπικά βιώματα από την εποχή των σπουδών του στο Παρίσι.

Ήξερα πως εδώ και χρόνια τον απασχολούσε η γεωμετρία των αραβουργημάτων, αλλά δεν μπορούσα ποτέ να σκεφτώ πως αυτή η έρευνά του θα τον είχε οδηγήσει να καλύψει ολόκληρο τον εικοστό αιώνα ενώ παράλληλα θα απεικόνιζε την κατάσταση που βασίλευε την ίδια εποχή στα μαθηματικά.

Όπως και στα προηγούμενα μυθιστορήματά του (Πυθαγόρεια Εγκλήματα, Αχμές ο γιος του φεγγαριού, Τα τέσσερα χρώματα του καλοκαιριού) έτσι και σε αυτό, τα μαθηματικά κατέχουν πρωταγωνιστικό ρόλο, ενώ δίπλα τους η ιστορία και οι ιστορίες συμμετέχουν κρατώντας το πέπλο από τη μυσταγωγία τους.

Ο σχεδόν αυτοδίδακτος Δημήτρης, γυμνός από ακαδημαϊκές περγαμηνές (μήπως άλλωστε επειδή δεν σπούδασαν μαθηματικά ο Euler, o Lagrange και τόσοι άλλοι έπαψαν να είναι μαθηματικοί;) μετέχει στις διεργασίες τις σχετικές με τη μαθηματική επιστήμη του μεσοπολέμου. Και στο σημείο αυτό, όπως και στα άλλα, ο συγγραφέας τοποθετεί τα πράγματα στην σωστή τους διάσταση, την οποία ίσως πολλοί από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό ίσως να αγνοούν. Η περιπλοκότητα και η πολύ μεγάλη εξειδίκευση της μαθηματικής έρευνας επισημαίνεται ήδη από τη 14η σελίδα καθώς τα μαθηματικά έχουν ξεστρατίσει από την εποχή του 2ου Διεθνούς Συνεδρίου στο Παρίσι το 1900 μετά τον Hilbert και τον Poincaré οι οποίοι κατείχαν τη σφαιρική τους εποπτεία.

Η μη προνοητικότητα των Γάλλων στρατιωτικών, αντίθετα με τους Γερμανούς, να προστατέψουν τον ανθό της γαλλικής διανόησης εύστοχα επισημαίνεται από τον συγγραφέα. Ενώ παράλληλα απεικονίζει τη γένεση του Ν. Μπουρμπακί, η οποία έλαβε χώρα όταν νεαροί, προικισμένοι μαθηματικοί ασφυκτιούσαν κάτω από γερασμένους δασκάλους και απηρχαιωμένα εγχειρίδια. Η παντοδυναμία του Ν. Μπουρμπακί σημάδεψε τα γαλλικά μαθηματικά για δεκαετίες και η προκρουστική τακτική τους (την οποία έμμεσα αναφέρει με τον αποκλεισμό του Μarc Krasner (τον οποίο είχα την τύχη να γνωρίσω) αποτελεί ένα σημαντικό μέρος του βιβλίου του Τεύκρου Μιχαηλίδη. Οι φιλοσοφημένες θέσεις του ήρωά του, για τους αντιεξουσιαστές που με την άνοδό τους στην εξουσία μεταμορφώνονται σε  παθιασμένοι λάτρεις της, οι δυσκολίες για την έκδοση βίζας για τον Jacques Hadamard και τον Laurent Schwarz εξ αιτίας των πολιτικών τους πεποιθήσεων, στις ΗΠΑ του Μακαρθισμού, όπως επίσης και η πληροφόρηση για την προσωπικότητα και την ηθελημένη απομόνωση του Alexandre Grothendieck, της μαθηματικής μεγαλοφυΐας του εικοστού αιώνα που τον κέρδισε η οικολογία, όλα αυτά αποτελούν σημαντικές ψηφίδες της ιστορίες των μαθηματικών τις οποίες ο Μιχαηλίδης παρουσιάζει χωρίς καμιά τάση ωραιοποίησης. Η παρουσίασή τους από τον Τεύκρο Μιχαηλίδη σε μη μαθηματικό κοινό θα φωτίσει μια άλλη, εσώτερη πλευρά της επιστήμης, η οποία παρουσιάζει ομοιομορφισμούς με την ιστορία.

Τα ιστορικά γεγονότα, από το μένος των Νεότουρκων για εθνοκάθαρση μέχρι τους μελανοχίτωνες του Μουσολίνι, από τις σφαγές αθώων μέχρι την καταρράκωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, από τον ισπανικό εμφύλιο μέχρι την γερμανική κατοχή στη Γαλλία, από τους «κολλαμπό» μέχρι τους αγωνιστές , όλα αυτά βρίσκονται υπό τον πλήρη έλεγχο του συγγραφέα. Μέσα από συστηματική μελέτη, χωρίς να αφήσει τίποτα στην τύχη, έχει δημιουργήσει ένα πανέμορφο υφαντό, με υφάδι τα μαθηματικά και στημόνι τα μεγάλα γεγονότα του εικοστού αιώνα.

Συναρπαστική από την αρχή μέχρι το αναπάντεχο τέλος, η γραφή του Τεύκρου Μιχαηλίδη με ιστορική συνέπεια αναπαριστά το αιματοβαμμένο χρονικό του εικοστού αιώνα, ενώ παράλληλα, δίπλα από τον ήρωά του συνυπάρχουν ο Έσερ, ο Μπέπο Λέβι, η Ντολόρες Ιμπαρούρι, οι Γκρόθεντικ, ο Ν. Μπουρμπακί κι ένα Παρίσι ζηλότυπα κλειστό και ανέγγιχτο από τους τουρίστες.

Τα μαθηματικά και οι μεγάλες στιγμές του εικοστού αιώνα προχωρούν, αναστρέφονται, περιστρέφονται γύρω από χρονικούς άξονες που μεταβάλλουν και επεμβαίνουν στη μοίρα των θνητών. Όπως μια φούγκα, βασιζόμενα σ’ ένα θέμα που γυρίζει γύρω – γύρω από τα μαθηματικά.

Και μέσα σε αυτό το σύμπαν, όταν η συμμετρία κυριαρχεί και η αναζήτησή της έχει αιχμαλωτίσει τον Ίωνα μέτοικο, θα την βιώσει ακόμη περισσότερο μ’ ένα υπερβατικό τρόπο, στην απεικόνιση της ορθής συμμετρίας, στην επανένωση του Πλατωνικού ανδρόγυνου στο πρόσωπο της Ραχήλ.

Πώς θα μπορούσε να είναι αλλιώς αφού στο βιβλίο του Τεύκρου Μιχαηλίδη όλα υπηρετούν τη συμμετρία, η οποία επεμβαίνει για να αποκαταστήσει τη διασαλευμένη από τους αμύητους, «Διός αρμονία»;