Α. ΚΡΑΣΑΝΑΚΗ "΄Εμμετρος Λόγος"

1. Τι είναι ο έμμετρος λόγος

Έμμετρος λόγος λέγεται αυτός που συντάσσεται με μέτρα, δηλ. με συμμετρικούς περιορισμούς, όπως π.χ. οι πιο κάτω στίχοι του Σολωμού, ώστε η συμμετρία  να επιφέρει  ευφωνία (αρμονία), άρα αισθητική απόλαυση, να τέρπει την αίσθηση ακοή:

1      2   3    4    5   6   7   8  

Σέ  γνω-ρί-ζω'α-πό  την κό-ψη

τού σπα-θιού την τρό-με-ρή,,

σέ  γνω-ρί-ζω'α-πό την  ό-ψη

πού με  βιά με-τράς τη γή (Δ. Σολωμός)

Όπως βλέπουμε εδώ,  εκτός του ότι υπάρχει ομοιοκαταληξία, κάθε στίχος και ημιστίχιο αποτελείται από συγκεκριμένη ποσότητα (8 + 7) συλλαβών, ενώ οι συλλαβές που τονίζονται είναι απαραίτητα αυτές στις μονές: 1,3,5... θέσεις, ώστε αυτή η συμμετρία (αρμονία) να επιφέρει  ευφωνία, άρα αισθητική απόλαυση, να τέρπεται η αίσθηση της ακοής.

Ο έμμετρος λόγος, ανάλογα με το περιεχόμενο και τη μουσική του επένδυση,  διαιρείται σε επικό (= όταν άδεται απλώς), λυρικό (= όταν άδεται με συνοδεία μουσικών οργάνων), ηρωικό (όταν το περιεχόμενό του είναι πολεμικό) κ.α.

Ο κύριος σκοπός του έμμετρου λόγου είναι να εξυπηρετεί μια αισθητική    ανάγκη του ανθρώπου, να τέρπει την αίσθηση ακοή, όπως και η  ζωγραφική την αίσθηση όραση.

Ο έμμετρος λόγος ονομάζεται έτσι, επειδή η  σύνταξη των τμημάτων του (προτάσεων,  όρων) δεν    είναι τυχαία, αλλά με μέτρα, κάτι όπως γίνεται και με τα βήματα των χορευτών ή αυτών που παρελάσουν κ.τ.λ.

Οι περιορισμοί (τα μέτρα) του ποιητικού λόγου μπορεί να είναι:

 Η προκαθορισμένη και συγκεκριμένη ποσότητα συλλαβών σε κάθε στροφή, π.χ. κάθε στροφή να έχει 30 ή 40 κ.α. συλλαβές, και  για κάθε στίχο ίδια ποσότητα (π.χ. 8 & 7 αν η στροφή έχει 30 συλλαβές και 4 στίχους).

Η προκαθορισμένη και συγκεκριμένη  θέση  (πολλές φορές ίδια σε όλες τις στροφές) των τονισμένων και άτονων συλλαβών ( π.χ. οι τονιζόμενες συλλαβές να είναι οι 1 3 5 ή οι 2 4 6  ή με άλλους συνδυασμούς),  

Η ομοιοκαταληξία στίχων, δηλ.   να τελειώνουν σε ίδιες συλλαβές ή σε ίδιους φθόγγους όλοι οι  στίχοι (ή οι μονοί ή οι ζυγοί  ή με άλλους συνδυασμούς).

2. Τι είναι ποίηση, ποίημα και ποιητής

Ποίηση λέγεται ο έμμετρος λόγος, τα τραγούδια, τα μοιρολόγια, οι μαντινάδες κ.τ.λ. Συνεπώς ο λόγος που έχει ρυθμό και αρμονία, με σκοπό να παρορμά τις ψυχές των αναγνωστών (στον γραπτό λόγο) ή των ακροατών (στο θέατρο κ.α.).

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη «Ποίηση είναι μια τέχνη που μιμείται τις πράξεις και τους λόγους, όχι όπως υπάρχουν στην πραγματικότητα, αλλά όπως μπορεί και πρέπει να είναι και η οποία έχει σκοπό να διαθέσει τις ψυχές εκείνων που ακούνε προς την αρετή με αρμονία και ρυθμό».

Ποίημα λέγεται το έργο με έμμετρο λόγο. Ποιητής λέγεται  ο  δημιουργός του  ποιήματος. («Ποιέω-ώ» = κάνω, δημιουργώ, κατασκευάζω κάτι με «ποιόν», με ποιότητα,  άρα κάτι καλό, καλλιτεχνικό, αισθησιακό,… «Ποίημα» = το ποιούμενο.)

Δημοτική ποίηση λέγεται το σύνολο των ανωνύμων και αυθορμήτων ποιημάτων ενός λαού, τα ποιήματα που έχει φτιάξει ο λαός, που πολλές φορές φτιάχνονται όχι από ένα ποιητή, αλλά από πολλούς, στόμα με στόμα.

Τα δημοτικά τραγούδια:

α) ακολουθούν την εξέλιξη της γλώσσας και  το ρυθμό που έχουν οι διάφοροι χοροί.

γ) διακρίνονται σε διηγηματικά και λυρικά.

Τα διηγηματικά διακρίνονται σε: ακριτικά & παραλογές.

3. Tι είναι στροφή, στίχος, ημιστίχιο

Στροφή λέγεται μια ομάδα από δυο ή περισσότερους στίχους ενός ποιήματος που αποτελούν ρυθμική και μετρική ενότητα. Η πρόταση που συνάμα έχει ρυθμό και μέτρο, όπως οι εξής:

_Σε γνωρίζω από την κόψη

του σπαθιού την τρομερή,

σε γνωρίζω από την όψη

που με βιά μετράς τη γη.   (Στροφή από τον Εθνικό ‘Υμνο)

_Τ' άκουσες Αρετούσα μου τα θλιβερά μαντάτα,

ο κύρης σου με 'ξόρισε στης ξενιτιάς τη στράτα.

(Στροφή από τον Ερωτόκριτο του Κορνάρου)

Σημειώνεται ότι:

α) Η στροφή είναι κάτι όπως η περίοδος, απλή ή σύνθετη, του πεζού λόγου. Απλώς τώρα, στην ποίηση, έχουμε επιπλέον μέτρα και ρυθμό.

β) O αριθμός των συλλαβών μιας στροφής στα ποιήματα με ρυθμό είναι προκαθορισμένος, π.χ. 15 ή 20, …  και συνήθως ίδιος σε όλες τις στροφές του ποιήματος.

γ) Υπάρχει πάντοτε αντιστοιχία των συλλαβών με τα χορευτικά βήματα ή τα βήματα της παρέλασης. Στα χορευτικά ποιήματα και στα εμβατήρια όλες οι στροφές έχουν πάντοτε τον ίδιο αριθμό συλλαβών και τόσος όσα  είναι και τα διαφορετικά βήματα του χορού ή  της παρέλασης (ή διπλάσιος, τριπλάσιος…),  επειδή τα βήματα του χορού μετά  από ένα  σημείο και εξής είναι ίδια (επανάληψη):  

Μες του Μαγιού τις μυρωδιές  (για επιτόπου  δεξιά και αριστερά, βήματα)

τα κόκκινα κεράσια.. (για όπισθεν και επαναφορά μπροστά βήματα)

για δέστε πώς χορεύουνε (για επιτόπου  δεξιά και αριστερά, βήματα

της Κρήτης τα κοράσια. (για όπισθεν και επαναφορά μπροστά βήματα)

(Πεντοζάλης Κρήτης,  2 φορές τα βήματα του χορού)

γ) Κατακλείδα λέγεται η τελευταία στροφή του ποιήματος, που πολλές φορές δεν ακολουθεί στην ποσότητα στίχων των άλλων στροφών.

Στίχος λέγεται ένα σύνολο (συναρμολόγημα) τονισμένων και άτονων συλλαβών (στην ωδική σε συνδυασμό με  τις μακρές και βραχείες συλλαβές) σε ορισμένη απόσταση, ώστε στο πέρασμα της φωνής να δημιουργούν αρμονία. Το 1/2 ή το 1/3 ή το 1/4 κ.τ.λ.π.  της στροφής.

Τ'άκουσες 'Α.....ρετούσα μου τά θλιβερά μαντάτα,     = α' στίχος

ο κύρης σου.. με ξόρισε  στης ξενιτιάς τη στράτα.      = β' στίχος

(Δίστιχη στροφή από τον Ερωτόκριτο του Κορνάρου)

Και συ στέκεσαι ατάραχη και κρύα,     = α' στίχος

Αργυρόκουπα πλούσια στορισμένη,     = β' στίχος

με την περήφανη σου θεωρία.              = γ' στίχος

(Tρίστιχη στροφή από την Αργυρόκουπα του Μαβίλη)

Ανάλογα με τον αριθμό των στίχων του ένα ποίημα (ή μια στροφή) λέγεται δίστιχο, τρίστιχο, τετράστιχο κ.τ.λ.  β) Το ήμισυ του στίχου λέγεται ημιστίχιο:

Σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού την τρομερή,

 σε γνωρίζω από την όψη που με βια μετράς τη γη .= 1 στροφή από τον Εθνικό Ύμνο σε 2 στίχους

= Σε γνωρίζω από την κόψη

του σπαθιού την τρομερή,

σε γνωρίζω από την όψη

που με βια μετράς τη γη.= η στροφή σε 4 ημιστίχια

Τομή λέγεται, όταν σε ένα στίχο με πολλές συλλαβές βάλουμε δυο ολοκληρωμένα νοηματικά συντακτικά σύνολα, δυο λογικές ενότητες, οπότε ο στίχος χωρίζεται σε δυο ημιστίχια, π.χ.:

Αχός βαρύς ακούγεται,/ πολλά τουφέκια πέφτουν (Δημοτικό)

Τούτο το καλοκαίρι/ και την άνοιξη (Δημοτικό)

Διασκελισμός λέγεται, όταν ο στίχος δε δίδει ένα ολοκληρωμένο νόημα, δεν αποτελεί μια λογική ενότητα, αλλά επεκτείνεται και στον επόμενο (ή άλλον) στίχο. Ανάλογος διασκελισμός μπορεί να υπάρχει και στη στροφή, το νόημα δηλαδή μιας στροφής μπορεί να συνεχίζεται και στην επόμενη, π.χ.:

στον αιώνα το σόι μου θα φαντάζει

με της αντρειάς τα αμάραντα προνόμια (Μαβίλης)

γ) Στην ωδική «μακρά συλλαβή» λέγεται αυτή που άδεται με έκταση, δηλ. με επανάληψη των φθόγγων της, π.χ. «μαα…» και «βραχεία συλλαβή» αυτή που δεν άδεται με έκταση, π.χ. «μα-».

4. Τα είδη του έμμετρου  λόγου

Ο έμμετρος λόγος, όταν τραγουδιέται ή ψάλλετε λέγεται ωδικός, όταν εκφωνείται με προσεγμένη πεζή προφορά (απαγγελία) και σύνταξη (με ραψωδίες) λέγεται επικός και όταν εκφωνείται τραγουδιστά και συνάμα συνοδεύεται από μουσικό όργανο (λύρα, κιθάρα,..) λέγεται λυρικός,  Ο έμμετρος λόγος όταν εκφωνείται τραγουδιστά ή με ψαλμωδία  έχει ρυθμό, κάτι που επιτυγχάνεται με τις μακρές και βραχείες συλλαβές, δηλ. συλλαβές που εκφωνούνται με επιμήκυνση ή με επιβράδυνση προφοράς, σε συνάρτηση (συνδυασμό) με τις τονισμένες και άτονες.

  1      2     3    4         5      6    7     8  

Σέ...  γνω-ρί..-ζω'α-πό..  την κό..-ψη

τού.. σπα-θιού...την τρό..-με-ρή..,

σέ..  γνω-ρί..-ζω'α-πό.. την  ό..-ψη

πού.. με  βιά.. με-τράς.. τη γή                  (Δ. Σολωμός)

( Μακρές & τονισμένες συλλαβές οι 1 3 5 κάθε στίχου)

Η ποίηση στην αρχαία εποχή είχε τρεις υποδιαιρέσεις: την επική, τη λυρική και τη δραματική ποίηση, κάτι που σήμερα έχει αλλάξει, όπως θα δούμε πιο κάτω.

1)   Η επική ποίηση, το έπος  ή ραψωδία

Έπος ή επική ποίηση ονομαζόταν  από τους αρχαίους η διηγηματική ποίηση (που αποδιδόταν  με απλή απαγγελία) για πράξεις ηρωικές και αξιοθαύμαστες και γραμμένη σε στίχους, σ’ αντίθεση προς την «αδόμενη» λυρική  και την «δρώμενη» δραματική. Το μακροσκελές (με πολλούς στίχους ή στροφές)  ποίημα με  περιεχόμενό εθνικό (Ιλιάδα) ή περιπετειώδες (Οδύσσεια) ή ιστορικό κ.α..

Η επική ποίηση δεν είναι ούτε λυρική ούτε χορευτική και γι αυτό δεν έχει σαφή ρυθμό και ίδιο σε όλους τους στίχους του ποιήματος.

Ο σκοπός του έπους είναι να εκθειάσει κάποιο γεγονός, κάποια ηρωική ή ηθική πράξη και γι αυτό συντάσσεται σε έμμετρο λόγο αντί σε πεζό και διακρίνεται  σε:

α) ηρωική, όταν διηγείται μεγάλες και θαμαστές πράξεις, όπως η Ιλιάδα και η  Οδύσσεια του Ομήρου,

β) διδακτική, όταν έχει ηθικό και διδακτικό χαρακτήρα, όπως τα: «Έργα και Ημέραι  του Ησιόδου, Θεογονία Ησιόδου κ.α.

γ) θρησκευτική, όταν περιλαμβάνει θρησκευτικούς ύμνους, όπως οι διάφοροι Ομηρικοί και Ορφικοί Ύμνοι.

Νεότερα έπη: «Αργοναυτικά» του Απολλώνιου του  Ροδίου, «Άλωσης της Κρήτης» του διακόνου Θεοδοσίου, «Ερωτόκριτος» του Κορνάρου κ.α.

2) Η λυρική ποίηση

Λυρική ποίηση λέγεται η ποίηση που  άδεται με συνοδεία μουσικού οργάνου, αρχικά της λύρας – απ’ όπου και λυρική ποίηση. Η λυρική ποίηση προσπαθεί να εκφράσει τα αισθήματα του ανθρώπου, τις χαρές, τις λύπες, τους πόθους, τις αγωνίες, τις αγάπες, τα μίση, τα ιδεώδη κ.τ.λ.

Χορική ποίηση = το ποίημα που άδεται από πολλούς.

Ψαλμωδία  = το εκκλησιαστικό ωδικό ποίημα. Ο ψαλμός.

Είδη της αρχαίας λυρικής ποίησης είναι η ελεγεία, ο ίαμβος και το μέλος.

α) Η ελεγεία. Ελεγεία λέγεται το ποίημα, συνήθως με λίγους στίχους, με λυπητερό (θρνητικό), άλλοτε και με συγκινησιακό περιεχόμενο. Το ποίημα που εξωτερικεύει σφοδρά ψυχική διάθεση ή κατάσταση (Δε συγκινούμεθα μόνο από λύπη αλλά και από χαρά.). Η λέξη «ελεγεία» ετυμολογείται από το "έλεος + λέγω" > έλε(γ)ος", ελεόμαι...  =  συγκινούμαι, λυπούμαι. ", πρβλ: “ούτε τους λιμένας της πόλεως ελεών" (Λυκούργου, Κατά Λεωκράτους 16 - 18).  Η ελεγεία εψάλλετο και με συνοδεία αυλού (φλογέρα) ή λύρας. 

Σπουδαίοι ελεγειακοί ποιητές: Καλλίνος, Τυρταίος, Σόλων ο  Αθηναίος, Θεόγνης, Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος, Σιμωνίδης ο Κείος.. 

β) Ο ίαμβος. ‘Ιαμβος λεγόταν παλιά το σκώμμα, ο σκωπτικός (χλευαστικός) στίχος. Σκοπός των ποιημάτων αυτών είναι να περιορίσει και να διορθώσει τα ελαττώματα, κοινωνικά και ατομικά.

Σπουδαίοι ιαμβικοί ποιητές: Αρχίλοχος ο Πάριος (680 – 629 π.Χ.), Σημωνίδης ο Αμοργίνος, σύγχρονος του Αρχίλοχου, ο Ιππώναξ ο Εφέσιος κ.α.

γ) Το μέλος (μελωδία). Μέλος λέγεται το ποίημα που άδεται από χορωδία (όμιλον) μετά μουσικής και συνοδεύει χορό ή παρέλαση.  Αρχαίοι μελοποιοί: Ο Λεσβίος Τέρπανδρος (680 – 620 π.χ.), ο Αλκαίος ο Μυτιληναίος (630 – 560 π.Χ.), η Σαπφώ (627 – 527 π.Χ.), ο Γορτύνιος Θαλήτας (700 – 630 π.Χ.), Σιμωνίδης ο Κείος, ο θηβαίος Πίνδαρος (518 – 438 π.Χ.)  κ.α.

Το μέλος αποτελείται από  "μέρη > μέλη" (απ’ όπου και μέλος) = σκέλη (στροφές, στίχους, ημιστίχια & μέτρα...) που έχουν μέτρο και ρυθμό ή σκοπό.

Στα ποιήματα αυτά η στροφή έχει τόσες συλλαβές και διάρκεια  σε χρόνο προφοράς, όσα και τα βήματα και ο χρόνος που χρειάζεται  για να γίνουν μια ή δυο ή περισσότερες φορές τα βήματα του χορού στα χορευτικά ή της παρέλασης στα εμβατήρια. Για τον ίδιο λόγο οι στροφές στα ποιήματα του αυτού χορού έχουν ίδιο μέτρο και ρυθμό (σκοπό).  Απλά αλλάζουν τα λόγια, οι   λέξεις τους.

Σε αρμονική αντίθεση φορά ρυθμού είναι  η επωδή.

Οι στίχοι των χορευτικών στροφών τελειώνουν  πάντα με λέξη που  να είναι  ομοιοκατάληκτη  και ομοιότονη με την του επόμενου,   για να διακρίνεται ή για να καταλαβαίνει ο χορευτής που να κάνει το  "γύρισμα του χορού" (= αλλαγή βημάτων) και συνάμα για ευφωνία. 

Ο χρόνος προφοράς ή οι συλλαβές που απαιτούνται,  για να γίνουν όλα μια ή δυο φορές τα βήματα και φιγούρες του χορού, είναι  στους ελληνικούς χορούς κάπου από τριάντα- σαράντα. Αν δεν υπάρχουν γίνονται με παράταση συλλαβών. 

Να-σε-φι-λή-σω-θέ-λει-'γω-'πο-κά-τω-στο-πι-γού-νι

ε-κειά-που-παί-ζει-και-κτυ-πά-του-τρά-γου-το-κου-δού-νι

(Κρητικός πηδηκτός χορός)

Αν-πας-στην-Κα(α)-λα-μά(α)-τα(α)-και-'ρθείς-με-το(ο) καλό-ο

κρά-τα-μου-'να(α)- μα-ντυ(ή)-λι(ι)-να-δέ-σω-στο(ο) λαι-μό-ο   

(Καλαματιανός χορός)

Θρήνοι ή επικήδειοι   = τα άσματα προ του νεκρού. 

Επιθαλάμια = τα γαμήλια άσματα προ του νυφικού θαλάμου,

Υμέναιους = τα άσματα που άδονται όταν παίρνουν τη νύφη,

Ενόπλια ή εμβατήρια     = τα άσματα της παρέλασης

Επινίκους    = τα άσματα μετά τη νίκη

Διθύραμβος = άσμα προς χάρη του Διονύσου.

Θούριος =   το ποίημα που  εξωτερικεύει τη δυναμική μας διάθεση και ενθουσιασμό.   Το ποίημα που με λόγια και μουσική παρορμά τη ψυχή,  άρα κάτι ως και το μέλος.

Μοιρολόγια =  τα λαϊκά δίστιχα που εκφράζουν την οδύνη για το χαμό κάποιου.

_Κλαίω και από τα κλάματα μού'ρχεται να πεθάνω

μού'ρχεται να τον απαρνηθώ τον κόσμο τον επάνω. 

- Κλαίω...

_Μισεύγεις κόπια στο καλό και στην καλή την ώρα

και να γεμίσει ο δρόμος σου βασιλικούς και ρόδα

_Μισεύγεις...

_'Αχι και που το κάτεχα οψές το μεσημέρι

να σου μαζέψω λούλουδα να τα κρατείς στο χέρι

_'Αχι και που το κάτεχα εχθές αργά το βράδυ

να σου μαζέψω λούλουδα να τα κρατείς στον 'Άδη

_'Αχι και που... .................................. (Μοιρολόγια Λασιθίου Κρήτης)

Βαυκαλήματα  = τα νανουρίσματα

Τραγούδι = το ποίημα που εξωτερικεύει την πολύ δυσάρεστη κατάσταση κάποιου. Τραγ-ούδι =  τραγική -ωδή, η τραγωδία σε ποίηση.   Σήμερα με τη λέξη τραγούδι λέμε και κάθε άλλο ποίημα.

Tι χρώματα να βάλω στη φων-ή μου

που χαμηλώνει π-άντα

Τι χρώματα να βρω στην μουσικ-ή μου

τι νότες στην μπαλ-άντα.

Tι χρώματα να βάλω στη φων-ή μου

που χάνεται στο δρ-όμο

Τι χρώματα να βρω στην εποχ-ή μου

που με γεμίζει  τρ-όμο.  (Γ. Κλεφτογιώργης)

Τα σκωπτικά (χλευαστικά, αστεία ή πειρακτικά) ποιήματα

Σκωπτικό λέγεται το ποίημα   που εξωτερικεύει τη χλευαστική ή ειρωνική ή καυστική μας διάθεση.  Σκοπός του να προκαλέσει το γέλιο ή να καυτηριάσει και να επιπλήξει κάποιον για  την άσχημη  συμπεριφορά του και να διορθωθεί. 

_Μπόι δυο πήχες κόψη κακή

γένια με τρίχες εδώ και εκεί...  (Δούρης)

_ Πως το τρίβουν το πιπέρι του διαβόλου οι καλογέροι..

(Δημοτικό χορευτικό)

Τα θρησκευτικά ποιήματα

Προσόδιο λέγεται το ποίημα που άδεται  κατά την είσοδο σε ναό.

Παιάνας λέγεται το ποίημα αυτό μπορεί να είναι ικεσία, δέηση ή παράκληση.

_Πάτερ υμών ο εν τοις ουρανοίς, αγιασθήτω (άγιο) το όνομα σου......

_Δόσε υμείν σήμερον τον άρτον υμών...

Εγκώμιο λέγεται το ποίημα που άδεται ομαδικώς ("εν-κόμω"). 

_Η ζωή εν τάφω κατετέθει Χριστέ και αγγέλων στρατηγέ

εξεπλήθοντο συγκατάβαση δοξάζουσιν...

_Αι γεναιαί αι πάσαι υμνούν την ταφή σου...

'Υ μ ν ο ς  λέγεται το ποίημα έπαινος για υπέρτατες δυνάμεις (το θεό), αλλά και για αξίες: ελευθερία, πατρίδα, ανθρώπους που θαυμάζουμε ή λατρεύουμε, όπως π.χ. ο «Ύμνος στην Ελευθερία», του Δ. Σολωμού

Τα διδακτικά ποιήματα (για συμβουλές ή οδηγίες)

Το ούτσι ούτσι (= ο χοίρος) τέσσερις κι η καρκατούρα (= η αίγα) πέντε και το σκυλί και το γατί εξηνταπέντε μέρες (για τις ημέρες γέννας των ζώων)

Επίγραμμα 

_'Ω ξειν, αγγέλειν Λακεδαιμονίοις, ότι τήδε κείμεθα τοις 'κείνων ρήμασι πειθόμενοι.

_Πολλά φαγών και πολλά ποιών και πολλά κακ' επών ανθρώποις, κείμαι Τιμοκρέων ο Ρόδιος.  (Σιμωνίδης)

3) Η δραματική ποίηση

Δραματική ποίηση λέγεται αυτή που  το περιεχόμενό της είναι κάποιο δράμα και εκφωνείται με τρόπο δραματικό σε θέατρο. Στο έπος ο ποιητής διηγείται, στο δράμα αντίθετα εξαφανίζεται, για να αφήσει τα πρόσωπα να μιλήσουν και να δράσουν από μόνα τους.

5.  Πώς φτιάχνουμε ένα ωραίο ποίημα.

α. Οι συντελεστές ενός καλού ποιήματος

Η ποίηση δεν είναι ταλέντο  ή κάτι το έμφυτο, ούτε κάτι που γίνεται μόνο από ευαισθησία, όπως λένε πολλοί. Είναι απόρροια των εξής συντελεστών:

α) Της γνώσης της ποιητικής τεχνικής

β) Της εμπειρίας (εξάσκησης),

γ) Της γνώσης της γλώσσας

Και βέβαια και μεράκι.

Σαφώς η ποίηση είναι καλλιτεχνία και ο ποιητής πρέπει να εξωτερικεύσει ευαισθησιακά και καλαισθησιακά σημεία στο ποίημα του. Ωστόσο αυτό μπορεί να το κάνει ο καθένας, αφού όλοι οι άνθρωποι έχουν καλαισθησιακές προκλήσεις (όλοι πονούν στο θάνατο, όλοι χαίρονται στο δώρο....), καλλιτεχνική εκτίμηση κ.τ.λ. Αν η ευαισθησία, η καλαισθησία και η καλλιτεχνία είναι προσόν μόνο των ποιητών τότε μόνο αυτοί θα διάβαζαν-άκουγαν και τα ποιήματα τους!

Σαφώς η σύνταξη ενός ποιήματος παρέχει διαζευκτικές ευχέρειες,  άρα στην ποίηση υπάρχει και δεξιοτεχνία,  όμως αυτό είναι κάτι που επέρχεται με την εξάσκηση και όχι εκ των  προτέρων θεού φώτιση.

β. Η σύνταξη του ποιήματος

Στο πεζό λόγο η σύνταξη μιας πρότασης γίνεται όχι με τυχαίο αράδιασμα λέξεων, αλλά με ορισμένα οργανωμένα σύνολα λέξεων, συντακτικά κομμάτια,  που λέγονται όροι και ονομάζονται: υποκείμενο,  ρήμα, αντικείμενο ή ποιητικό αίτιο, .... (Περισ.  βλέπε "Συντακτικό  Ελλ. Γλώσσας", Α. ΚΡΑΣΑΝΑΚΗ). Οι ως άνω όροι λέγονται ο ένας κατόπιν του άλλου και με όποιον συνδυασμό θέλουμε (με όποιο όρο θέλουμε να βάλουμε πρώτο, δεύτερο...), αρκεί να μην χαλάσουμε τους όρους. Συνήθως βάζουμε πρώτο αυτόν με την κύρια σημασία και   οι άλλοι μπορεί και να παραλείπονται, πρβλ π.χ.: _[Ο Γιάννης Σπανάκης = υποκ.] + [έλυσε = ρήμα, η πράξη] + [την άσκηση = αντικ.] + [απόψε = ο χρόνος].     

= [Απόψε] + [έλυσε] + [την άσκηση] +  [ο Γιάννης Σπανάκης].    

= [Απόψε + [την άσκηση] +  [ο Γιάννης Σπανάκης] + [έλυσε].     

= Ο Γιάννης (ενν: έλυσε την άσκηση απόψε.)

Στη σύνταξη του ποιήματος συναρμολογούμε τις προτάσεις (= ποιητικά στροφές) όπως ακριβώς και στον πεζό λόγο, δηλ. με τους όρους  υποκείμενο, ρήμα, αντικείμενο..., όμως φροντίζουμε επιπλέον:

α) Στις τονιζόμενες θέσεις της στροφής ή του στίχου ( εκεί όπου πρέπει να ανασηκωθεί η φωνή) να πάνε (συμπέσουν) τονιζόμενες  συλλαβές και στις άτονες θέσεις άτονες συλλαβές.  Η στροφή είναι όλη μια φωνητική ενότητα με τόνο,    δηλ. άρσεις (ανέβασμα φωνής) και θέσεις (κατέβασμα ή σωστότερα επαναφορά)  φωνής, κάτι που το καταλαβαίνουμε αν ένα ποίημα το σφυρίξουμε   ή το εκφωνήσουμε μόνο με μια συλλαβή: ταα-τά/ταα.-τά.... που σε  πολλές οι συλλαβές στην ωδική προφέρονται με έκταση, διάρκεια: τάα.. τα.. 

β) Να έχουμε ίδιους φθόγγους (κυρίως φωνήεντα) ή συλλαβές σε ορισμένες θέσεις του  ποιήματος και κυρίως στις 15-16 & 31-32 (= το μέσον και το τέλος μιας 32σύλλαβης στροφής = οι δυο στίχοι) ή στις θέσεις 8 & 16 & 24 & 32 (= τα τέταρτα ή ημιστίχια μιας  32σύλλαβης στροφής). Δηλ. η ομοιοκαταληξία στίχων και ημιστιχίων. 

γ) Η ποσότητα των συλλαβών των στροφών, των στίχων και των ημιστιχίων στα χορευτικά και εμβατήρια να είναι ίσου και  συγκεκριμένου αριθμού, π.χ. 32, 16, 8....

Αν δε συμβεί αυτό αλλάζουμε:

α) τη σειρά των όρων, βάζοντας άλλο πρώτο και άλλο δεύτερο.. π.χ.  εκεί που κάνουμε τη σειρά των όρων    "από την κόψη + σε γνωρίζω" την κάνουμε "σε γνωρίζω από + την κόψη"),...

β) τις λέξεις των όρων, βάζοντας άλλες ταυτόσημες. π.χ.. εκεί που έχουμε τις λέξεις "ξέρω εσένα", βάζουμε τις   λέξεις "σε γνωρίζω"

1         2  3      4      5    6    7    8

Σέ.../γνωρί.../ζω'από../τηνκό..ψη

τού../σπαθιού./τηντρό../μερή..

σέ../γνωρί.../ζω'από../τηνό...ψη

πού../μεβιά.../μετράς../τηνγη...    (Σολωμός)

Τονιζόμενες και μακρές θέσεις όλες οι μονές: 1,3,5,.

1      2      3       4   5   6    7      8    9  10 11  12 13 14 15

Μες-τού/Μα-γιού/τις μύ/ρω-διές/τα-κό/κκι-νά/κε-ρά-σια

για-δέ/στε-πώς/χο-ρέ/υου-νέ/της-Κρή/της-τά/κο-ρά-σια 

Τόνος στις διπλές θέσεις: 2, 4, 6..

Παρατήρηση:

α) Τόσο στον πεζό λόγο όσο και στον έμμετρο λόγο, οι κλιτές λέξεις κάθε συντακτικού όρου παίρνουν  μορφή, ανάλογα με  το τι είδους συντακτικό όρο έχουμε (το υποκείμενο συντάσσεται σε ονομαστική, το αντικείμενο σε αιτιατική..), καθώς και ανάλογα με το είδος σύνταξης:  

_Ο Γιάννης Κασαπάκης (= υποκ.) λύνει την άσκηση (αντικ.). = Η άσκηση (= υποκ.) λύθηκε από το Γιάννη Κασαπάκη (= ποιητικό αίτιο).

_[Είμαι] [γνώστης] [του θέματος]. = [Γνωρίζω] [το θέμα].

β) Περισ. βλέπε Συντακτικό Σύγχρονης Ελλ. Γλώσσας, Α. Κρασανάκη.

6.  Η "Ποιητική αδεία"

Πολλές φορές  οι  αδέξιοι στιχουργοί, για να μπορέσουν να φτιάξουν οπωσδήποτε το στίχο ή για να συνταιριάσουν την ομοιοκαταληξία, τον τόνο.. βιάζουν  τη γλώσσα με διάφορους τρόπους, όπως   π.χ. παραμορφώνοντας μια λέξη (π.χ. αγαπεί αντί αγαπά) ή    ενώ γράφουν στην κοινή, μεταχειρίζονται  διαλεκτικό  τύπο (το παιδάκιμ) ή  την   παρατονίζουν (τονίζουν σε άλλη  συλλαβή, π.χ. ερχέται αντί έρχεται) ή παραγεμίζουν τη φράση  με λέξεις περιττές ή βάζουν τις λέξεις σε σειρά που δεν  την  σηκώνουν οι συντακτικοί κανόνες και όλα αυτά τα δικαιολογούν  λέγοντας πως είναι  ποιητική αδεία.   Το αυτό βέβαια γίνεται καμιά φορά και από καταξιωμένους ποιητές λόγω βιασύνης από το χρόνο παράδοσης ή έκδοσης του ποιήματος.

7. Τα ποιητικά εκφραστικά στοιχεία

1) Η αλληγορία  (= η μαντινάδα, το αίνιγμα, ο γρίφος)

Αλληγορία λέγεται κάθε μεταφορική έκφραση που κρύβει νοήματα διαφορετικά από κείνα που φανερώνουν οι λέξεις ή οι προτάσεις της. 

'Ενας αϊτός περήφανος, ένας αϊτός λεβέντης

από την περηφάνια του και από τη λεβεντιά του

δεν πάει τα κατώμερα να καλό ξεχειμωνιάσει

μόν' μένει πάνω στα βουνά, ψηλά στα κορφοβούνια.

(= αλληγορικό τραγούδι για ανυπότακτο γενναίο κλέφτη)

Γρίφος λέγεται η αλληγορία, όταν ξεπερνά τα όρια της απλής αλληγορίας.

Μαντινάδα  λέγεται το δίστιχο με ομοιοκαταληξία και αλληγορία (μαντική έννοια). Λέγεται έτσι, επειδή συνήθως εκφράζει ή περικλείει κάποιο μήνυμα που καλείται να μαντεύσει (εννοήσει) ο ακροατής ή εκείνος στον οποίο απευθύνεται, απ’ όπου και μαντινάδα:

Είχα καρδιά λεονταριού μα ράγισε για σένα

ανάθεμα τη μάνα σου μικρή μου που σε γέννα

(Μήνυμα για διάλυση δεσμού)

Αίνιγμα λέγεται το μονόστιχο με αλληγορικό (μαντικό) περιεχόμενο: 

_Από μέσα από το μαλλί είναι μια γουλιά καλή, τι είναι; = το  κάστανο

2) Η προσωποποίηση

Με την προσωποποίηση αποδίδουμε ιδιότητες ανθρώπινες σε  άψυχα (στα ζώα, φυτά, αφηρημένες πράξεις ή έννοιες κ.α.), π.χ.:

_Κλαίνε τα δέντρα, κλαίνε, κλαίνε τα βουνά.....

_Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη περπατώντας η δόξα μονάχη..

3) Η αντίφραση

Στην αντίφραση μια λέξη ή φράση παίρνει τη θέση κάποιας  άλλης που έχει παρόμοια ή αντίθετη με αυτή σημασία. 

α) Η λιτότητα: Η φθορά που' παθε δεν ήταν μικρή (αντί: ήταν μεγάλη)

β) Ο ευφημισμός: γλυκάδι (αντί ξύδι). 

4) Η παρομοίωση

Παρομοίωση  κάνουμε, όταν θέλουμε να τονίσουμε μια ιδιότητα ενός προσώπου ή ενός πράγματος κ.τ.λ.    Παρομοίωση είναι η συσχέτιση ενός προσώπου λόγου  με κάτι άλλο  πολύ  γνωστό - χαρακτηριστικό,  που  έχει την ίδια  μεταφορική  ή  πραγματική ιδιότητα και συνήθως σε μεγαλύτερο βαθμό:   Ύπνε που παίρνεις τα μικρά, έλα πάρε και τούτο....  Ο Αχιλλέας όρμησε στη μάχη σαν λιοντάρι...

Υ π ε ρ β ο λ ή λέγεται όταν η παρομοίωση ξεπερνά το πραγματικό και το συνηθισμένο. Γίνεται για εντυπωσιασμό:  Σα δυο βουνά είναι οι πλάτες του, σαν κάστρο η κεφαλή του.

8. Τα φθογγικά φαινόμενα των στίχων

1) Η ομοιοκαταληξία ή ρίμα

Ομοιοκαταληξία έχουμε, όταν δυο ή περισσότεροι στίχοι του ποιήματος καταλήγουν σε όμοιους φθόγγους ή όμοιες συλλαβές, π.χ.:

Με οξύτονη ομοιοκαταληξία, όταν τονίζονται στη λήγουσα:

Αν πάς στην Καλαμάτα και ‘ρθεις με το καλ-ό,

κράτα μου 'να μαντίλι να δένω στο λαιμ-ό (δημοτικό)

Με παροξύτονη ομοιοκαταληξία, όταν τονίζονται στην παραλήγουσα:

Απόψε πρόβαλεν ο κάμπος

πλημμυρισμένος από το θάμπος (Λαπαθιώτης)

Με προπαροξύτονη ομοιοκαταληξία, όταν τονίζονται στην προ παραλήγουσα:

Γιαννιώτικα, σμυρνιώτικα, πολίτικα

ακρόσυρτα, τραγούδια ανατολίτικα (Παλαμάς)

Ε ί δ η  ο μ ο ι ο κ α τ α λ η ξ ί α ς:

1) Πλεχτή, όταν   ομοιοκαταληκτεί ο α’ στίχος με τον γ’ και ο β’ με το δ’  (ή όταν ομοιοκαταληκτεί το  πρώτο με το τρίτο και το δεύτερο με το τέταρτο ημιστίχιο). 

Απ' τα κόκαλα βγαλ-μ έ ν η

των ελλήνων τα ιερ-ά

και σαν πρώτα 'νδροιω-μ έ ν η

χαίρε ω χαίρε λευτερι-ά.   (Δ. Σολωμός) 

= Απ' τα κόκαλα βγαλ-μ έ ν η των ελλήνων τα ιερ-ά

   και σαν πρώτα 'νδροιω-μ έ ν η χαίρε ω χαίρε λευτερι-ά.   (Δ. Σολωμός) 

'Ήθελα και  να πέθαιν-α     κι'ο χάρος να κοιμ-ά τ α ι 

μά πάλι    νά'ναι ψέματ-α    να δω ποιος με θυμ-ά τ α ι.    (μαντινάδα)

2) Ζευγαρωτή, όταν ομοιοκαταληκτεί ο α’  στίχος με το β’ και ο γ’ με το δ΄ (ή όταν ομοιοκαταληκτεί  το πρώτο με το  δεύτερο και το τρίτο με το τέταρτο ημιστίχιο), π.χ.: 

Πάπια του γι-α λ ο ύ

μην αγαπάς -α λ λ ο ύ

άστρο τη-ς α υ γ ή ς

πως άργησε-ς ν α  β γ ή ς  (Θρασ. Σταύρου)

Θα με φιλάς θα σε φιλ-ώ   Θα με κρατάς θα σε κρατ-ώ

για ν' ανέβουμε ψηλ-ά,      για να κτίσουμε φωλι-ά     (μαντινάδα)

3) Σταυρωτή, όταν ομοιοκαταληκτεί o α’ στίχος με το δ’ και ο β με τον γ’ (ή όταν ομοιοκαταληκτεί το πρώτο με το τέταρτο  και το δεύτερο με τον τρίτο ημιστίχιο), δηλαδή όταν ομοιοκαταληκτούν οι ακραίοι και οι μεσαίοι στίχοι, π.χ.:              

Στο περιγιάλι το κρ-υ φ ό

κι άσπρο σαν περιστ-έρι

διψάσαμε το μεσημ-έρι

μα το νερό γλ-υ φ ό

Του μυστηρίου ανασήκωσε την π-έ τ ρ α

και μη σκιαχτείς το δάγκωμα του αστρ-ί τ α

την αλήθεια ακατάπαυτα αναζ-ή τ α

και ιδές αν είναι, ως λεν, ψυχοπον-έ τ ρ α (Μαβίλης)

4) Ζευγαροπλεκτή, όταν ομοιοκαταληκτεί ο α’ στίχος με το β’, ο γ’ με το στ’ και ο δ’  με το ε’ :

Συμμαζεμένο, ντροπ-α λ ό,

σαν καραβάκι στο γι-α λ ό,

κατάλευκο καλ-ύβι

μες σ' όλο πράσινα κλα-ρ ι ά

τη χιονισμένη του θω-ρ ι ά

μια δείχνει και μια κρ-ύβει.    (Δροσίνης)

5) Ανάκατη  ή ιδιάζουσα ή ελεύθερη, όταν δεν υπάρχει ακριβή ή ορισμένη σειρά, π.χ.:

Και παραπέρα ακ-όμα

στου δρόμου που περν-ο ύ σ α τ' αυλ-άκι

ψυχή μαυρομαλλ-ο ύ σ α

του θάνατου είχε πιει το φαρμ-άκι

θολόνερο είχε στρ-ώμα

και ταφή.                     (Παλαμάς)

6) Εσωτερική  ή αντίλαλος, όταν γίνεται  μέσα στον ίδιο στίχο ως παρήχηση, π.χ.:

Καράβια πρωτοτάξιδα

δίχως κατ-ά ρ τ ι α, ξ- ά ρ τ ι α, μες στα πλ-ά τ ι α

της θάλασσας, που δ έ ρ ν ε ι-τ α ακυβ έ ρ ν η - τ α (Μαλακάσης)

Πάρε φωτιά και κάψε-με

κι αντάμα με τη σ τ ά χ τ η-μου, τ' ά χ τ ι-μου

μες στα πελάγη να σκορπάς,

να μη σε βρει το κρίμα μ ο υ,

μαργιόλα μ ο υ Ηπειρ ώτ ι σ σ α,

ρ ώ τ η σ α, ...    (Εφταλιώτης)

7) Πλούσια, όταν έχουμε όχι μόνο καταληκτική ομοιοκαταληξία, αλλά ακόμη και από προηγούμενες συλλαβές;

Μ'ενα χαμόγελό της χρύ-σ ω ν έ τ α

και σαν πετράδια ατόφωτ-α, σ α ν  ά μ μ ο υ

χρυσού κλωνιά χαρές και β-ά σ α ν ά  μ ο υ

Θα γυαλίσουν μες στ' άτεχνα -σ ο ν έ τ α  (Μαβίλης)

2) Η παρήχηση

Παρήχηση λέγεται η επανάληψη ίδιου φθόγγου  ή ίδιων  φθογγικών παθών (χασμωδίας, συνίζησης, έκθλιψης κ.α.)   σε γειτονικές λέξεις ή σε γειτονικούς στίχους, π.χ.:

είχε ο γ ι α λ ός της  γ λ ύκας γυρο γ ι ά λ ι. .....

ά χ α ρή μου χ α ρά, φτω χ ο ί μου στί χ ο ι....... 

ξ έ νης παρά ξ ε νο άνοι ξ ης αγούλι...  (Μαβίλης)

Είναι ανθ έ ων  εορτή, η πρώτη του Μ α ϊ ο υ

το άσμα της ν ε ότητος, η άνοιξη του β ί ο υ.

φεύ, την καρδ ί αν μου αυτή η εορτή ξεσχίζει

και άλλην πρώτην εις εμέ Μ α ϊ ο υ ενθυμίζει. (Α. Παράσχος)

Παρατήρηση:

1) Φθογγικά πάθη (έκθλιψη, συνίζηση, συναίρεση κ.τ.λ.), συμβαίνουν και στην ποίηση και στον πεζό λόγο, πρβλ:

 ποίηση: Νάμουν (=  να ήμουν) τον Μάη μπιστικός, τον Αύγουστο δραγάτης (Δημοτικό),

πεζός λόγος: Νάναι ‘δω (= να είναι εδώ). 

Ωστόσο στην ποίηση έχουν καλλιτεχνική αξία, όταν επαναλαμβάνεται στους στίχους με μέτρο ( σε συγκεκριμένες ή στις ίδιες θέσεις), π.χ.:

Σε γνωρίζ(ω'α)-πό την κόψη

του σπαθιού την τρομερή

σε γνωρίζ(ω'α)-πό την όψη

που με βιά μετράει τη γη       (Δ. Σολωμός)

2) Παρήχηση δημιουργείται και όταν λέξεις ετυμολογικά συγγενικές, τοποθετούνται η μια δίπλα στην άλλη:

_Τραγούδι τραγουδήστε μου, χιλιο- τραγουδισμένο.

 Τα ποιητικά σχήματα λόγου

1) Το σχήμα χ ι α σ τ ό. Στο σχήμα αυτό οι συντακτικοί όροι ( υποκείμενο, κατηγορούμενο κ.τ.λ.) που επαναλαμβάνονται σε σύνθετη πρόταση εκφέρονται με αντίστροφη σειρά (χιαστί): "μέρα-νύχτα & νύκτα-μέρα" ή   συντάσσουμε σύνθετη πρόταση με αντιθετικής συναισθηματικής εννοίας    όρους:  σε βλέπω - χαίρομαι & λυπούμαι σε - χάσω

* Μέρα και νύχτα περιπατεί, νύκτα και μέρα λέγει.

* 'Οταν σε βλέπω χαίρομαι, λυπούμαι, όταν σε χάσω.

2) Το σχήμα   κ ύ κ λ ο ς. Το σχήμα αυτό σχηματίζεται, όταν μια στροφή ή ένας στίχος αρχίζει και τελειώνει με την ίδια λέξη:

_Μοναχή το δρόμο επήρες.... εξανάρθες μοναχή. ( Δ. Σολωμός)

3) Το σχήμα υ π ε ρ β α τ ό. Το σχήμα αυτό δημιουργείται  με  την αντιμετάθεση  των λέξεων ή των προσδιορισμών (υποόρων) ενός συντακτικού όρου. 

* Οι των αγγέλων ουρανοί. αντί: Οι ουρανοί των αγγέλων.

* 'Ετσι πήρε η αλεπού το στάρι η πονηρή. αντί: 'Ετσι πήρε η πονηρή αλεπού το στάρι.

* Πίνω το ωριοστάλαχτο της πλάκας το φαρμάκι.

αντί: Πίνω το ωριοστάλαχτο φαρμάκι της πλάκας.

4) Το σχήμα π ρ ω θ ύ σ τ ε ρ ο. Το  σχήμα αυτό σχηματίζεται με την  τοποθέτηση  στη σειρά  του λόγου πρώτο εκείνου που χρονολογικά έχει συμβεί δεύτερο.

* Χτενίστηκε, ελούστηκε και στο σεργιάνι βγήκε. αντί: Ελούστηκε, χτενίστηκε...

* Ξεντύθη ο νιος, ξεζώστηκε και στο πηγάδι μπήκε. αντί: Ξεζώστηκε, ξεντύθηκε...

5) Το σχήμα της π ρ ό λ η ψ η ς. Το σχήμα αυτό σχηματίζεται με το να βάλουμε το υποκείμενο ως αντικείμενο. 

* Για δέστε τον αμάραντο, σε τι βουνό φυτρώνει.

αντί: Για δέστε σε τι βουνό φυτρώνει ο αμάραντος

6) Το σχήμα της υ π α λ λ α γ ής. Στο  σχήμα  αυτό ο επιθετικός προσδιορισμός  δε συμφωνεί στην πτώση με τη γενική κτητική στην οποία ανήκει, αλλά με το  ουσιαστικό που προσδιορίζει η γενική.

* Τ' ανδρειωμένα κόκαλα ξεθάψτε του γονιού σας

αντί: τα κόκαλα του αντρειωμένου γονιού σας

7) Το σχήμα της σ υ ν ε κ δ ο χ ή ς. Στο σχήμα αυτό χρησιμοποιείται:

α. Tο ένα αντί τα πολλά:  Xαίρεται ο Τούρκος στ' άλογο κι ο Φράγκος στο καράβι. (Οι Τούρκοι - οι Φράγκοι )

β. Eκείνο που παράγει και όχι εκείνο που παράγεται:  Τρία τουφέκια του' δωσαν, τα τρία αράδα αράδα. (Τρεις τουφεκιές του' δωσαν )

γ. Tο μέρος αντί για όλο το σύνολο και αντίστροφα:  Κάθε κλαδί και κλέφτης (= κάθε δέντρο)

δ. Η ύλη αντί για το πράγμα που έχει γίνει από την ύλη αυτή:  Να τρώει η σκουριά το σίδερο κι η γη τον αντρειωμένο ( = τα σιδερένια όπλα)

8) Το σχήμα της μ ε τ ω ν υ μ ί α ς. Στο σχήμα αυτό χρησιμοποιείται:

α. To όνομα του δημιουργού αντί για το έργο του:  Διαβάζω Σολωμό (= τα ποιήματα του Σολωμού)

β. Το αφηρημένο αντί για το συγκεκριμένο:  Χαριτωμένη συντροφιά μου λέει να τραγουδήσω..(Χαριτωμένοι σύντροφοι).   Η πόλη ήταν ανάστατη (= οι κάτοικοι)

γ. Αυτό που περιέχει αντί για το περιεχόμενο και αντιστρόφως:  Το πανηγύρι ήταν πολύ κι ο τόπος λίγος.(οι πανηγυριώτες ήταν πολλοί)

9) Το σχήμα της προθεραπείας & μεταθεραπείας

* Να ζήσεις πρωτομάστορα τίνος είναι το κιβούρι;

Είναι τ' ανέμου, της φωτιάς...

* Τούτη η φωτιά που σ' άναψε ποιος θα σου τηνε σβήσει;

Η Ευγενούλα απέθανε, η πολυαγαπημένη

10) Το σχήμα υποφοράς και ανθυποφοράς. Στην υποφορά γίνεται μια ερώτηση ή μια διαπίστωση ενός γεγονότος και ύστερα γίνεται μια προσπάθεια να δοθεί απάντηση ή εξήγηση ή απόρριψη και τέλος ακολουθεί δήλωση για το τι πραγματικά   συμβαίνει.  Ανθυποφορά το αντίθετο.

Αχός βαρύς ακούεται, πολλά τουφέκια πέφτουν.

Μήνα σε γάμο ρίχνονται, μήνα σε χαροκόπι;

Ουδέ σε γάμο ρίχνονται ουδέ σε χαροκόπι.

Η Δέσπω κάνει πόλεμο με νύφες και μ' αγγόνια.

11) Το σχήμα της έλλειψης ή βραχυλογίας. Στο σχήμα της έλλειψης παραλείπονται συντακτικοί όροι ή λέξεις, που εύκολα μπορούν να εννοηθούν από τα συμφραζόμενα και   τις άλλες λέξεις (υποόρους) και όρους της πρότασης, π.χ.:  Η δύναμη σου πέλαγος κι η θέλησή μου βράχος (ενν. είναι). Στο σχήμα της έλλειψης περιλαμβάνονται:

α) Το  σχήμα α σ ύ ν δ ε τ ο. Το σχήμα αυτό δημιουργείται με τη σύνθεση απλών προτάσεων  σε μια σύνθετη στροφή, με παράλειψη εκτός των κοινών (ομοίων)    όρων (υποκειμένου ή αντικειμένου ή ρήματος ή τόπου..) και των συνδέσμων, ώστε να αποφύγουμε τη μονότονη επανάληψη τους, π.χ.:

_Το τουφέκι ανάβει, αστράφτει, λάμπει, κόφτει το σπαθί. 

αντί: Το τουφέκι ανάβει (και το τουφέκι) αστράφτει (και το σπαθί) λάμπει (και) κόφτει το σπαθί. 

_Αγόρασα μήλα (και αγόρασα) αχλάδια (και αγόρασα) πορτοκάλια.

=  Αγόρασα μήλα και αχλάδια και πορτοκάλια.

=  Αγόρασα μήλα, αχλάδια, πορτοκάλια

_Θέλω το Γιώργη (και θέλω), τον Κωστή (και θέλω), τη Μαρία..

β) Το σχήμα από κ ο ι ν ο ύ. Στο σχήμα αυτό μια λέξη ή μια δευτερεύουσα πρόταση, που  παραλείπεται, εννοείται από τα προηγούμενα ή από τα επόμενα, π.χ.:

* Σε τραγουδά, όπως το πουλί τον ήλιο που ανατέλλει.

αντί: Σε τραγουδά, όπως (τραγουδά) το πουλί...

γ) Το σχήμα ζ ε ύ μ α. Στο σχήμα αυτό δυο ομοειδείς προσδιορισμοί αποδίδονται σε   ένα  ρήμα,  ενώ λογικά ο ένας από αυτούς θα ταίριαζε σε κάποιο άλλο ρήμα. 

* Ακούει τουφέκια και βροντούν, σπαθιά λαμποκοπάνε.

αντί:  Ακούει...... βροντούν (βλέπει) σπαθιά ...

* Πάει να ποτίσει τ' άλογο κρύο νερό και δροσερό χορτάρι.

αντί: Πάει........και (να ταΐσει) δροσερό χορτάρι.

12) Το σχήμα του πλεονασμού. Πλεονασμό  έχουμε, όταν χρησιμοποιούμε περισσότερες λέξεις  από όσες κανονικά χρειάζεται για να φτιαχτεί ένας όρος πρότασης ή  μια σύνθετη πρόταση, ώστε να βγει το μέτρο και έμφαση.   Στο σχήμα του πλεονασμού περιλαμβάνονται:

α) Το σχήμα π ο λ υ σ ύ ν δ ε τ ο.

Το σχήμα πολυσύνδετο σχηματίζεται με την ένωση απλών  προτάσεων σε μια σύνθετη όχι με ένα μόνο   σύνδεσμο, αλλά με τόσους  όσοι και οι  όροι (άλλοτε και με την επιπρόσθεση επιρρήματος, των : καθώς και, επομένως και, τόσο όσο και...), π.χ.:

'Οχι μόνο πήγε η καημένη, αλλά και βαριαναστεμένη.

αντί: Πήγε η καημένη και βαριαναστεμένη.(Περισ. βλέπε στο Ρητορικό Μέρος)

β) Το σχήμα της απλής εμφαντικής  σύνδεσης. Το σχήμα αυτό σχηματίζεται με την ένωση απλών προτάσεων σε μια σύνθετη με ένα μόνο σύνδεσμο μεταξύ τους.

* Οι κλέφτες επροσκύνησαν και γίνηκαν ραγιάδες κι άλλοι φυλάγουν πρόβατα κι άλλοι φυλάγουν γίδια. 

αντί ασύνδετο: Οι κλέφτες επροσκύνησαν, γίνηκαν ραγιάδες, άλλοι φυλάνε πρόβατα, άλλοι φυλάγουν γίδια. (Περισ. βλέπε στο Ρητορικό Μέρος)

γ) Το σχήμα της π α ρ α λ λ η λ ί α ς. Στο σχήμα αυτό μια πράξη εκφράζεται (λέγεται) συγχρόνως και καταφατικά και αποφατικά (αρνητικά) με ισοδύναμες εκφράσεις, π.χ.:

* Σώπαινε και μη μιλάς * Μ' απολησμόνησε και πια δε με θυμάται

δ) Το σχήμα της π ε ρ ί φ ρ α σ η ς. Στο σχήμα αυτό ένα όνομα λέγεται με δυο ή περισσότερες λέξεις (επεξηγηματικά), ενώ μπορούσε να λεχθεί με μια, π.χ.: 

* Ο γέρος του Μοριά (αντί: ο Κολοκοτρώνης)

* Παιδιά Μοραϊτόπουλα (αντί: Mοραϊτες)

* Στα κτίρια της σχολής Ευελπίδων. (αντί: στο δικαστήριο, από τον τόπο στέγασης )

* Χριστούγεννα, πρωτούγεννα, πρώτη γιορτή του έτους....

ε) Το σχήμα της δοσολογίας ή (α ν α) δ ί π λ ω σ η ς. Το σχήμα αυτό δημιουργείται με την  επανάληψη  μιας  λέξης   ή φράσης της πρότασης. 

* Απρίλη, Απρίλη δροσερέ και Μάη με τα λούλουδα.

* Φεύγει, φεύγει ο προδότης.

* Εκεί ψιλά, εκεί ψιλά, εκεί ψιλά στον Υμηττό, υπάρχει κα-

υπάρχει, υπάρχει κα- υπάρχει κάποιο μυστικό ( Χατζηδάκης)

* Φασούλι το φασούλι γεμίζει το σακούλι.

* Μικρό μικρό σου τό 'δωσα...

Ε π ι μ ε ρ ι σ μ ό ς: Έφυγαν ένας ένας. Πάνε δυο δυο.. Γιαλό γιαλό πηγαίναμε. 

στ) Το σχήμα της ε π α ν α φ ο ρ ά ς. Το σχήμα αυτό δημιουργείται με την επανάληψη ενός  συντακτικού όρου. Έχει αξία όταν έχει ρυθμική  (μετρική) επανάληψη. 

* Μαύρος ήταν, μαύρα φορεί, μαύρο και τ' άλογο του.

* Κλαίω και από τα κλάματα μ ο ύ 'ρ χ ε τ α ι να πεθάνω

μ ο ύ' ρ χ ε τ α ι να τον αρνηθώ τον κόσμο τον  επάνω. 

* Σε γνωρίζω από την κόψη.........

Σε γνωρίζω από την όψη.....

9. Ο ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΣΤΙΧΟΣ - ΩΔΕΣ

Ποιήματα ελεύθερου στίχου λέγονται αυτά που αποτελούνται    από στροφές όπου ο αριθμός των στίχων τους είναι ελεύθερος, δηλ. με όσους στίχους θέλουμε (με 2, 3,..  10..)  και όχι σταθερός ή  ίδιος σε όλες τις στροφές όπως στο μέλος (= όλες με 2).  Με ελευθερία είναι και η ποσότητα των συλλαβών των στίχων, αφού κάθε στίχος είναι και στροφή. Στα εμβατήρια και χορευτικά ποιήματα,    ο ποιητής   δεσμεύεται  από τις κινήσεις και τα βήματα της παρέλασης ή του χορού, άρα πρέπει να κάνει τις στροφές με ίδιας ποσότητας στίχους και  συλλαβές, καθώς και ίδιου ρυθμού, αφού τα βήματα και οι κινήσεις   του χορού και της παρέλασης μετά από ένα σημείο και εξής είναι  επανάληψη. 

Στα μη χορευτικά,    αυτή η δέσμευση δεν υπάρχει, άρα ο ποιητής είναι ελεύθερος να συνθέσει στροφές με όσους στίχους και  συλλαβές    θέλει.  Συνάμα στα μη χορευτικά ποιήματα  δεν έχουμε τη γνωστή  ομοιοκαταληξία και ομοιοτονία (τονισμό στις ίδιες θέσεις-συλλαβές) του μέλους, όμως έχουμε τα άλλα συντακτικά σχήματα: υπερβατό, σχήμα ασύνδετο.. 

Η λέξη και το ύφος εδώ παίζει σπουδαίο ρόλο, ώστε να   αποδίδονται  υψηλά νοήματα και θαυμαστές εικόνες.   Να παρορμάται η ακοή, η ψυχή,  από  την  αποδιδόμενη εικόνα   των εννοιών των λέξεων, ως να ήταν η όραση επιτόπου. 

Σιγά, μην τρέμεις, είμαστε των τραγουδιών οι Μοίρες.

Φτερά αρμονίας φέρνουμε στα ψυχομαχητά...  (Κ. Παλαμάς)

(Εδώ με λίγες λέξεις αποδίδονται   φανταστικές, κυριολεκτικώς και μεταφορικώς, εικόνες, υπέρτατα νοήματα) 

Στα ποιήματα ελεύθερου στίχου, οι στίχοι που αποτελούν ενότητα λέγονται ω δ έ ς.

10. ΜΟΝΟΣΤΡΟΦΑ ΚΑΙ ΠΟΛΥΣΤΡΟΦΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ

Μονόστροφα ποιήματα λέγονται αυτά που αποτελούνται από μια μόνο στροφή και είναι τα εξής:

α) μονόστιχα: παροιμίες, τα αινίγματα, τα επιγράμματα κ.α.:

παροιμίες: Κάλιο γαϊδουρόδενε/ παρά γαϊδουρογύρευε 

Μάραθο και μάραθο/ γεμίζει η γριά τον κάλαθο.

αίνιγμα: Αλμυρό και ανάλατο/ ρεβίθι κι'αν το νιώσεις (= το ρεβίθι)

β) δίστιχα: παροιμίες, μαντινάδες, μοιρολόγια κ.α.

Θάλασσα δίχως κύματα/ καράβι δε σηκ-ώνει  

κι'αγάπη δίχως βάσανα/ ποτέ δεν τελει-ώνει. (Παροιμία)

Κλαίω και από τα κλάματα μού'ρχεται να πεθ-άνω

μού'ρχεται να τον αρνηθώ τον κόσμο τον επ-άνω.  (μοιρολόι Κρήτης)

Πολύστροφα ή πολύστιχα λέγονται τα ποιήματα που αποτελούνται από πολλές στροφές, άρα στίχους, με εννοιολογική και  ρυθμική   συνάφεια.

_Κοιμήσου και σαν κοιμηθείς τρεις χώρες σου χαρίζω

τρεις χώρες και τρία χωριά και τρία μοναστήρια.

_Στα χωριά να γεύεσαι στις χώρες να κοιμάσαι

και στην Κωνσταντινούπολη να πας να λειτουργάσαι. 

,...............(Νανουριστικό Λασιθίου Κρήτης)

1. Οι  τ ε ρ τ σ ί ν ε ς (τρίστιχα). Το είδος του ποιήματος αυτού είναι εισαγωγής.  Τα ποιήματα αυτά αποτελούνται από πολλές στροφές με 3  τρίστιχα (με 3 στίχους κάθε στροφή) απ’ όπου και τρίστιχα. Οι στίχοι  μονού αριθμού (1, 3, 5, 7..) ομοιοκαταληκτούν μεταξύ τους, όπως και οι διπλοί (δηλ. οι 2, 4, 6..). 

α' στροφή

1. Τον ουρανό στολίζεις μια κι'εις άλλη

2. μέρα κι'όλη τη γην η πορπατηξιά σου

3. δίχως ποτέ τη στράτα τζη να σφάλει

β' στροφή

4. Κι'οντα μας εμακραίνεις τη θωριά σου

5. με χιόνια και βροχές τη γην ποτίζει,

6. για να μπορούν να ζιουν τα πλάσματά σου

γ' στροφή

7. ....                  (Ερωφίλη)

2. Τα  σ ο ν έ τ α  (ή δεκατετράστιχα). Το είδος του ποιήματος αυτού είναι εισαγωγής. Τα σονέτα αποτελούνται από δεκατέσσερις στίχους (απ’ όπου και δεκατετράστιχα), όμως το κάθε σονέτο αποτελείται από 4 στροφές, όπου οι δυο πρώτες είναι με 4 στίχους και οι δυο   τελευταίες με 3 στίχους. Η ποσότητα των συλλαβών των στροφών-στίχων  είναι ελεύθερη, όμως ίδια  ή  σταθερά σε κάθε στροφή και  στίχο-ημιστίχιο του αυτού ποιήματος. Ο Μαβίλης και ο Γρυπάρης χρησιμοποιούν σε άλλα ποιήματα  έντεκα και σε άλλα δεκαπέντε συλλαβές.  Ο Παλαμάς,  ο Πολυλάς κ.α. δεκατρείς.     Το σονέτο έχει πάντα στην κλασσική του μορφή ομοιοκαταληξία. Οι ομοιοκαταληξίες του πρώτου    τετράστιχου ξαναγυρίζουν και στο δεύτερο. Οι ομοιοκαταληξίες αυτές μπορεί να είναι πλεχτές ή  σταυρωτές, ποτέ όμως ζευγαρωτές. 

Η αφιέρωση, Μαβίλης

Πέτα, αγάπη, στα ουράνια και χαιρέτα

Τη μάνα μου και δείχτης τα φτωχά μου

Τούτα τα τραγούδια κι έπειτα εδώ χάμου

Βλογημένα απ' αυτήν ξανάφερέ-τα.  =  α' στροφή

Μ'ένα χαμόγελό της χρύσωνέ τα

Και σαν πετράδια αυτόφωτα, σαν άμμου

Χρυσού κλωνιά, χαρές και βάσανά μου

Θα γυαλίσουν μες στ' άτεχνα σονέτα.  = β' στροφή

Σαν αλκυόνα, αγάπη, με φτερούγες

Απλωμένες διαβαίνεις ιριδένια

Κατάστρωτες με φως ανάερες ρούγες.  = γ' στροφή

Στης ζωής τ' άγριο πέλα(γ)ο νεραϊδένια

Χαρίζεις καλοσύνη, όθε φωλιάζεις,

Και μ' όνειρα ουρανού το ασπρογαλιάζεις.= δ' στροφή                     

Η αργυρόκουπα, Μαβίλης

Κρουσταλλένιο, διάφανο, γεμάτο

Απ' άδολο κρασί που πορφυρίζει

Με κίνημα θερμό, μ' αίσθημα άκρατο

'Ενα φτωχό ποτήρι σ' αντικρίζει. = α' στροφή

Σε λαχταράει, σε 'γγίζει, μα τ' αφράτο

Πιοτό σαν αίμα χύνεται, σκορπίζει,

Και το ποτήρι μένει άδειο ως τον πάτο,

Γιατί το σκούντημά σου το τσακίζει.  = β' στροφή

Και συ στέκεσαι ατάραχη και κρύα,

Αργυρόκουπα, πλούσια ιστορισμένη,

Με την περήφανη σου θεωρία.  = γ' στροφή

Είσαι να σ' αγαπούν συνηθισμένη"

Στην πικρή της ζωής χαροκοπία

Δε δείχνεις με τι σ' έχουν γεμισμένη.  = δ' στροφή             

3. Οι  ο κ τ ά β ε ς. Το είδος του ποιήματος αυτού είναι εισαγωγής.  Τα ποιήματα  αυτά αποτελούνται από  οχτώ στίχους και γι αυτό λέγονται και έτσι («οκτάβες»). Η ποσότητα των συλλαβών των στίχων είναι ελεύθερη, όμως οι στίχοι του αυτού ποιήματος έχουν την ίδια ποσότητα ή με κάποια μαθηματική σχέση.  Η ομοιοκαταληξία γίνεται μεταξύ των στίχων με κάποια μαθηματική επαναλαμβανόμενη σχέση.

Ο παπάς για το γάμο όλα ετοιμάζει

κι είναι αναμμένα τα κεριά του γάμου

ο Λάμπρος τρομαγμένος τηνε κράζει:

"Σήκω, δυστυχισμένη, έλα κοντά μου".

Εις τη φωνή του Λάμπρου ανατριχιάζει

και παρευθύς σηκώνεται από χάμου

και τραγουδάει και τραγουδώντας κλαίει"

κι αυτός "Μην κλαις, μην τραγουδάς", της λέει.  ( Σολωμός)

( Εδώ βλέπουμε, να ομοιοκαταληκτούν οι ακραίοι στίχοι  των στροφών μεταξύ τους, καθώς και οι  δυο τελευταίοι με τον πρώτο της  α' στροφής.)

4. Οι  ω δ έ ς. Αποτελείται από τρεις στροφές.  Η πρώτη λέγεται στροφή, η δεύτερη αντιστροφή και η τρίτη επωδή.  Η α' και β' στροφή πρέπει   να είναι ίσες σε ποσότητα   συλλαβών και ρυθμό.  Η γ' αλλάζει   ρυθμό και είναι μικρότερη των α' & β'. 

Επί τον Υμητόν

εβλάστησε η δάφνη,

φύλλον ιερόν στολίζει

τα ηρειπωμένα λείψανα

του Παρθενώνος.  (Α. Κάλβος)

5. Το  ρ ο ν τ έ λ ο (ή κυκλωτό κατά Ψυχάρη).Γίνεται από δεκατρείς στίχους, με δυο ομοιοκαταληξίες  και για τους δεκατρείς. Τη μια την έχουν οι στίχοι 1ος, 4ος, 5ος, 7ος,  9ος, 12ος  και 13ος, την άλλη οι άλλοι στίχοι (2ος, 3ος, 6ος,   1ος και 11ος).  Ο πρώτος στίχος ξαναγυρίζει, ίδιος, και ως έβδομος και ως δέκατος τρίτος. Ο δεύτερος και ως όγδοος. 

6. Το  τ ρ ι ο λ έ τ ο . Είναι  οχτάστιχο  με δυο  ομοιοκαταληξίες,  που  ο πρώτος του στίχος ξαναγυρίζει και ως τέταρτος και ως έβδομος, ο δεύτερος και ως όγδοος. 

7. Η  μ π α λ ά ν τ α. Η μπαλάντα  είναι  τρεις  ισόστιχες στροφές και ένα "σπάσιμο", που έχει το μισό αριθμό των στίχων κάθε στροφής.    Η πρώτη στροφή μπορεί να έχει τις ίδιες δυο ομοιοκαταληξίες από την  αρχή    ως το τέλος ή να έχει άλλες από την αρχή ως τη μέση και άλλες    έπειτα.  Στη δεύτερη και στην τρίτη στροφή ξαναγυρίζουν αυστηρά οι ομοιοκαταληξίες της πρώτης, στο σπάσιμο οι ομοιοκαταληξίες  του  δεύτερου μισού κομματιού κάθε στροφής, που, όπως είπαμε,  μπορούν  να είναι οι ίδιες του πρώτου της κομματιού.   Παράβαλε τη "Μπαλάντα στους ένδοξους ποιητές των αιώνων" του Καρυωτάκη. 

*                    Μπαλάντα λέγεται και το διηγηματικό  ποίημα με υπόθεση θρυλική ή αόριστα ιστορική. 

8. Το ρουμπάϊ (πληθ. Ρουμπαγιάτ). Το είδος του ποιήματος αυτού είναι περσικής προέλευσης.  Τα ποιήματα  αυτά είναι φιλοσοφικού και συμβολικού περιεχομένου και αποτελούνται από  τετράστιχα που μόνο ο α’, ο β’ και ο δ’ στίχος ομοιοκαταληκτούν .

Χθες βράδυ σαν ξεκίναγε και ο τελευταίος μήνας

το κρύο στροβιλίζοντας στα μέρη της Αθήνας

φώτα που τόσο θάμπωναν, «παγώνια» που γελούσαν

με αγάπη δεν μιλήσανε για τα παιδιά της πείνας.

Καρδιά μου, τα Χριστούγεννα θα ‘ρθουν και θα τα ζήσεις

όμως κακία κι απονιά δε θα την ξεδιαλύσεις

Πάρε ποτήρι και κρασί, φτιάξε ουρανό δικό σου,

γιατί ουρανό αληθινό ίσως δε θα αντικρίσεις.

(Θανάσης Γιαμπιτζάκης)

9. Το Παντούμ. Το είδος του ποιήματος αυτού είναι περσικής προέλευσης.  Τα ποιήματα αυτά αποτελούνται από  8 τετράστιχα που το μέτρο είναι άτονη + άτονη + τονισμένη συλλαβή. Ο α’ στίχος του α’ τετράστιχου και ο τελευταίος (ο δ’) του όγδοου τετράστιχου είναι ίδιος και περιέχει την κεντρική ιδέα του ποιήματος. Ο β’ στίχος και ο δ’ στίχος του κάθε τετράστιχου στο αμέσως επόμενο τετράστιχο γίνεται α’ και γ’.

Ο άνεμος πνέει γλυκός στην πατρίδα

τα πλοία να φύγουν παλεύουν για μέρες

το φως σαν χαθεί θ΄ απομείνει η ελπίδα

για θρέψε τις σκέψεις και ας έρθουν οι ξέρες.

Τα πλοία να φύγουν παλεύουν για μέρες

φωτιά από το σκότος καπνίζουνε πέρα

για θρέψε τις σκέψεις και ας έρθουν οι ξέρες.

Θεέ μου βοήθα να κρύψω την μέρα.

,........................... (Θανάσης Γιαμπιτζάκης)

10. Το χάικα. Το είδος του ποιήματος αυτού είναι ιαπωνικής προέλευσης.  Τα ποιήματα αυτά αποτελούνται από  3 στίχους που ο α’ στίχος είναι 5 συλλαβές, ο β’ = 6 και ο γ’ = 7.

Αδελφή πες μου,

τι είναι ο Θεός

κι μυγδαλιά άνθισε. (Ν. Καζαντζάκης )

11. ΜΕΤΡΙΚΗ &  ΣΥΛΛΑΒΙΣΜΟΣ

α. Τι είναι συλλαβή & τα είδη τους

Συλλαβές λέγονται τα μικρότερα τμήματα που μπορεί να κοπεί μια λέξη για άνετη προφορά ή εκφώνηση και ακουστική σύλληψη (συλλαβές λέξης =  οι λαβές σύλληψης της λέξης, συλλαβή, σύλληψη = από το συν-λαμβάνω)). Συλλαβή αποτελεί κάθε  φωνήεν της λέξης με το προ ή το μετά από αυτό  σύμφωνο ή  σύμφωνα, αν έχει, π.χ.: ο α-ε-τός, εκ κε-νός...., αφού τα σύμφωνα δεν μπορούν να προφερθούν μόνα τους, αλλά πάντα προφέρονται μαζί με ένα φωνήεν, απ’ όπου και σύμφωνα. ‘Οταν κάνουμε συλλαβισμό δε λαμβάνουμε υπόψη  την ορθογραφία, δηλαδή   τα γράμματα ω, η, υ, ει, οι, υι, αι, μμ, νν, σσ.. αφού  αυτά είναι  στη γραφή για λόγους ετυμολογίας (δηλ. για υπόδειξη του μέρους λόγου,  του τύπου και των φθογγικών παθών των λέξεων, άρα για διάκριση των τυχόν  ομοήχων και βοήθεια στην κατανόησή τους), πρβλ π.χ.: λύ-ρα & λί-ρα, κα-λή & κα-λοί...

τα ρήματα με -ω,ει: φοιτ-ώ, σήκ-ω, καλ-ώ, καλείς, καλεί, απορώ, .....

τα ονόματα με -ο,η,οι: φυτ-ό, σύκ-ο, καλ-ό, καλή, καλής, καλοί, άπορο.....

( Περισ. βλέπε "Ελλ. Σύστημα Γραφής, Α. ΚΡΑΣΑΝΑΚΗ.)

Μια στροφή (ή στίχος) ονομάζεται:

Ο κ τ α σ ύ λ λ α β ο ς/η                 = όταν έχει  8 συλλαβές

Δ ε κ α π ε ν τ α σ ύ λ λ α β ο ς/η = όταν έχει 15 συλλαβές

Τ ρ ι α ν τ α σ ύ λ λ α β ο ς/η        = όταν έχει 30 συλλαβές

,.....................

Η πιο συνηθισμένη ποσότητα είναι ο δεκαπεντασύλλαβος:

_Τ'α-κου-σες-Α.-ρε-τού-σα-μου-τα-θλι-βε-ρά-μα-ντά-τα = ο α' 15σύλλαβος

 ο-κύ-ρης-σου-με-ξώ-ρι-σε-στης-ξε-νι-τιάς-τη-στρά-τα   = ο β' 15σύλλαβος

( Κορνάρος) 

Μια συλλαβή λέγεται:

Φωνηεντική, όταν αποτελείται  μόνο από ένα φωνήεν: ο, η, α-έ-(ρας), α-ό-(ματος).. 

Συμφωνική, όταν αποτελείται από σύμφωνο ή  σύμφωνα + φωνήεν: κα-λη-μέ-ρα, τά-κου-σες, πού-ναι... 

Τονισμένη, όταν προφέρεται με δυνατότερη ισχύ φωνής (ένταση, τόνο) σε σχέση προς τις άλλες της λέξης: καλη-μέ-ρα    (τονισμένη συλλαβή η  μέ-)

'Ατονη, όταν προφέρεται κανονικά σε ένταση φωνής  ( τόνο), αυτή που  προφέρεται σε χαμηλότερη ένταση σε σχέση προς   την τονιζόμενη: κα-λη-μέ-ρα  (άτονες συλλαβές, οι : κα,λη,ρα)

Μακρά, όταν προφέρεται, εκφωνείται με έκταση. Δηλ. με παράταση εξακολουθητική (συνεχή) των εξακολουθητικών φθόγγων της και κυρίως του φωνήεντος της Σημειώνεται   με το σύμβολο (-) που μπαίνει πάνω από τη συλλαβή.

_

λα = [λα....]

Βραχεία, όταν εκφωνείται χωρίς έκταση. Σημειώνεται με το σύμβολο (υ).

υ

λα = [λα]

β. Προφορά συλλαβών

Στον προφορικό πεζό λόγο οι συλλαβές και οι φθόγγοι τους προφέρονται πάντα  ισότιμα σε χρόνο, εκτός σε περιπτώσεις ψυχικού πάθους και σε ιδιώματα, κάτι που δε συμβαίνει στον έμμετρο λόγο (ποίηση).

Πεζός λόγος, φθογγικά: κίριε ελέισον τί μούπε! = ορθογραφικά: Κύριε ελέησον τι μου 'πε!

Έμμετρος λόγος, ψαλμωδία: Κύ..-ύ..ύ.. ρι-ίί..ίί..-ε.. έ..έ...-λέ.. έ...- ηησοοοονννν

Εξαλότητα: φύ..γε...

Στην ωδική οι συλλαβές δεν προφέρονται πάντα ισότιμα σε  χρόνο, όπως  συμβαίνει στον πεζό λόγο, αλλά με μακρές και βραχείες συλλαβές, όπου ο χρόνος (η διάρκεια) αυτών που παθαίνουν παράταση (δηλ. γίνονται μακρές) είναι άλλοτε μιας άλφα διάρκειας, άλλοτε βήτα   ή γάμα.., που κανονίζει το μέτρο, ο ρυθμός, ο σκοπός, ώστε να  σχηματισθούν μέσα στο στίχο τμήματα από στίφη φθόγγων, μέτρα,    που  συνάμα και με το ανεβοκατέβασμα της έντασης της φωνής και τη ρυθμική τους επανάληψη να μας προκαλέσουν ευφωνική πολυφωνία  και όχι τη μονοφωνία και μονοτονία του πεζού λόγου. 

 Επικά:

Σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού την τρομερή,

Σε γνωρίζω από την όψη που με βιά μετράς τη γή. (Δ. Σολωμός)  

Ωδικά:

-          υ  -        υ      -     υ   -    υ

Σέε....γνωρίί....ζωα'πόό...τηνκόό..ψη/

τούού..σπαθιούου.τηντρόό...μερήή.. /

σέέ....γνωρίί....ζωα'πόό...τηνόό.. ψη/

πούού..μεβιάά....μετράςς...τηνγήή..

μακρές συλλαβές   οι μονές: 1, 3, 5, 7.

βραχείες συλλαβές οι ζυγές: 2, 4, 6, 8

Στην ωδική υπάρχουν α ξ ί ε ς, δηλ.  πολλές σχέσεις μεταξύ οξείας και μακράς συλλαβής, που είναι ανάλογα με το ρυθμό ή κοινά  τον "σκοπό" του ποιήματος. 

υ    -          υ    -       υ  -      υ

Αν πάςς../στην κάα../λα μάα..τα/

και'ρθεί.ς/με τόο.../καλόό../

κρατά..../μου νάα../μα ντύύ..λι/

να δέέέ../νωστόό./ λαιμόό.         

μακρές συλλαβές   οι ζυγές: 2, 4, 6,

βραχείες συλλαβές οι μονές: 1, 3, 5,

γ. Τι είναι μέτρο ή πόδι

Αν προσέξουμε την εκφώνηση μιας στροφής ή ενός στίχου, θα δούμε ότι αυτή δεν εκφωνείται ανά λέξη, όπως ο πεζός λόγος, αλλά από διάφορες μικρές ενότητες που αποτελούνται από μια μόνο τονισμένη συλλαβή συν μια ή δυο ή τρεις (σπάνια περισσότερες), αναλόγως, άτονες, άλλοτε μακρές και άλλοτε βραχείες ή συνδυασμός, ανάλογα με το ποίημα,  που λέγονται πόδες ή μέτρα (αρχαία "πους").    Κατόπιν αυτού μέτρο λέγεται η μικρότερη μετρική ενότητα και μια στροφή (ή ένας στίχος) λέγεται δίμετρη/ος,  αν περιέχει δυο  μέτρα, τρίμετρη/ος, αν περιέχει τρία μέτρα, εξάμετρη, αν περιέχει έξι ...

 

       1              2              3                 4           5         6

Αν πάςς../στην κάα../λαμά...τα/ και'ρθείς./με τό../καλό../

(Εξάμετρος στίχος καλαματιανού χορού.)

Στην ωδική εκφώνηση ενός ποιήματος, πολλές φορές αναπτύσσουμε - παρατείνουμε  φωνήεντα ή κάνουμε φθογγικά πάθη (συνίζηση ή έκθλιψη ή συναίρεση κ.τ.λ. ) για να βγει το μέτρο, π.χ.:

Σεεέ.../ γνωρί..../ζ(ω)'από../ τηνκό..ψη/

τουυού../σπαθιού.../τηντρό.../μερή..

 

δ. Είδη ποδών (μέτρων  - ρυθμών)

Α. Ο ίαμβος. Ίαμβος  ονομάζεται ο συνδυασμός (η ενότητα) μιας βραχείας και μιας μακράς συλλαβής. Λέγεται ιαμβικός ρυθμός και συμβολίζεται με το σήμα υ-',  όταν τονίζονται  και επιμηκύνονται  οι διπλές θέσεις-συλλαβές 2   4  6... του ποιήματος, π.χ.:

Αν πάς../στην κά../λα μά../τα και'ρθείς../με τό.../καλό..

(Καλαματιανός χορός)

     

Με τού/ Μαγιού/τις μύ../ρωδιές/τα κό/ κκινά/ κερά-σια

για δέ/στε πώς/ χορέ/υουνέ/της Κρή/της τά /κορά..σια .........

 (Μαντινάδα πεντοζάλη)

Β. Τροχαίος. Τροχαίος ονομάζεται  ο συνδυασμός (η ενότητα) μιας μακράς και μιας   βραχείας συλλαβής, άρα ο τροχαίος = το αντίθετο του ιάμβου. Λέγεται  τροχαϊκός ρυθμός" και συμβολίζεται με το σήμα –υ, όταν τονίζονται  και επιμηκύνονται (λίγο ή πολύ) οι μονές  θέσεις-συλλαβές: 1, 3, 5.... του ποιήματος, π.χ.:

Σέε..γνω/ρί..ζω'α/πό..την/ κό..ψη/ τού..σπα/θιού..τη/ τρό..με/ρή..η

= Σε../γνωρί./.ζω'από../την κό../ψη τού./.σπαθιού../τη τρό/..μερή.. (εθνικός ύμνος

Γ. Ο ανάπαιστος. Ανάπαιστος ονομάζεται ο συνδυασμός (ενότητα) δυο άτονων  και μιας τονισμένης συλλαβής, όπου η τρίτη είναι μακρά και  τονισμένη.  Συμβολίζεται με το σήμα υυ-' Λέγεται αναπαιστικός ρυθμός όταν τονίζονται και επιμηκύνονται οι θέσεις-συλλαβές: 3, 6, 9... του ποιήματος:

Στων Ψαρών../την ολόμαυρη ράχη/

περπατώ../ντας η δό../ξα μονά..χη/

μελετά.../τα λαμπρά../παλικά..ρια/..

Θα πεθά/νω φαρμά/κι θα πιώ../

πικρο σά/βανο τώ/ρα φορεί..../......  (Δ.  Σολωμός)

Ψιχαρού/ δες πετούν/ μια την ά/λλην ζητούν../

έτσ'οί ρί/μες περνούν/ το νερό/ ροβολά../...   (Λ. Μαβίλης)

Δ. Ο δάκτυλος. Δάκτυλος ονομάζεται  ο συνδυασμός (ενότητα) μιας τονισμένης  με δυο άτονες βραχείες συλλαβές, άρα το αντίθετο του  ανάπαιστου.    Συμβολίζεται με το σήμα -'υυ. Λέγεται δακτυλικός ρυθμός όταν τονίζονται και  επιμηκύνονται οι θέσεις-συλλαβές: 1, 4, 7...  του ποιήματος. 

Ξύ..πνα δρο/σιά.. της αυ/γή..ς και φε/γγάρι........

Ρί..ξτε δυο/ φύ..λλα κι/σσού.. σαν ιε/ρό ..φυλα/κτό.... ( Κ. Παλαμάς)

'Ηχησαν /άλλοτ' ε/ντός των δα/σών αι ω/δαί των αυ/λών...( Ραγκαβής)

Ε. Ο Αμφίβραχυς ή μεσοτονικός. Αμφίβραχυς ονομάζεται ο συνδυασμός (η ενότητα) που αποτελείται από μια βραχεία και μια μακρά τονισμένη συν μια άτονη βραχέα συλλαβή. Συμβολίζεται με το σήμα υ-υ. Στο μέτρο αυτό τονίζεται η 2 5 8 .... συλλαβή:

Τα πρώτα μου χρό/νια τ’αξέχαστα /

τά ’ζησα ... (Παλαμάς)

ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΑΤΗ  ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ

Τα μέτρα «δάκτυλος, ίαμβος».. επινοήθηκαν από τους Αλεξανδρινούς Γραμματικούς (Δ. Θράκα κ.α.) και μερικοί από αυτούς πίστευαν ότι τα ομόφωνα γράμματα ο & ω, η & ι & υ…. που υπάρχουν στην ελληνική γραφή είχαν να κάνουν με τα μέτρα προφοράς της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Πίστευαν δηλαδή ότι η αρχαία ελληνική γλώσσα ήταν μουσική και όπου η συλλαβή μιας λέξης ήταν στην προφορά μακρά έβαζαν οι αρχαίοι στη γραφή τα γράμματα ω, η, όπου αυτή ήταν βραχέα τα ο ε και όπου αυτή μπορούσε να προφερθεί είτε με μακρά είτε με βραχέα προφορά έβαζαν τα α, ι, υ , άλλως δεν μπορούσαν λέει να καταλάβουν γιατί να υπάρχουν στην ελληνική γραφή τα ομόφωνα γράμματα αυτά.

Ωστόσο αυτό το συμπέρασμά τους είναι λάθος, γιατί αφενός μέτρα έχει μόνο ο έμμετρος λόγος, δηλαδή η ποίηση και αφετέρου τα ομόφωνα γράμματα που υπάρχουν στην ελληνική γραφή είναι όχι για να υποδείχνουν μέτρα, αλλά - βάσει κανόνων – την ετυμολογία (μέρος λόγου, ή τύπο κ.τ.λ.) των λέξεων και έτσι να έχουμε διάκριση των ομοήχων, παράβαλε  π.χ. ότι τα θηλυκά γράφονται με –η, τα ουδέτερα με  -ο, τα ρήματα με –ω,ει κ.τ.λ. και από την άλλη τις λέξεις: καλό και καλώ, καλή & καλεί, φιλί και φυλή, λίπη και λείπει και λύπη……

(Περισσότερα βλέπε στα βιβλία: Το ελληνικό σύστημα γραφής», Α. Κρασανάκη και Ψεύδη - αίσχη για την ελληνική γλώσσα και γραφή, Α. Κρασανάκη)

Σημειώνεται ότι:

1.   Βεβαίως στην ωδική  υπάρχουν μέτρα και μάλιστα πάρα πολλών ειδών, όμως αυτά δεν σημειώνονται με τα ομόφωνα γράμματα του ελληνικού αλφάβητου, αλλά με τις νότες.

2.   Τα μέτρα, οι  συνδυασμοί τονιζόμενων και άτονων συλλαβών με μακρά ή βραχεία διάρκεια (μακρές & βραχείες συλλαβές) του αυτού ποιήματος έχουν σχέση μεταξύ τους, όπου μάλιστα αυτή    η σχέση μετριέται σε χρόνο  (διάρκεια προφοράς) και ένταση  (ύψωμα) φωνής. 

3.   Μια στροφή ποιήματος μπορεί να περιέχει  ίδια μέτρα (π.χ. όλα τα μέτρα της να είναι τροχαίος ή δάκτυλος.. ), όμως μπορεί και να αποτελείται από ανάμειξη μέτρων, όμως με αναλογία ή αρμονία μεταξύ τους. Δηλ. να έχει π.χ. ένα μέτρο     τροχαίο ανά δυο ίαμβους ή το αντίθετο ή με άλλους συνδυασμούς.... Άλλως τα μεν μέτρα να είναι π.χ. στις θέσεις 1-2 κάθε   στίχου και τα άλλα στις 4-6... ή άλλους συνδυασμούς. 

4.   Τα ποιήματα του αυτού χορού έχουν και  τα αυτά  μέτρα στις στροφές τους. Απλώς αλλάζουν οι λέξεις.    Τα αυτά μέτρα έχουν και όλες οι στροφές των  ποιημάτων,  επειδή ο ρυθμός είναι παράλληλη  ακολουθία των χρόνων πορείας, των βημάτων και των κινήσεων των χορευτών στα χορευτικά, καθώς και αυτών που  παρελάσουν στα εμβατήρια ....., άρα μετά από ένα σημείο και εξής επανάληψη.     Παρέβαλε π.χ. τα κάτωθι δίστιχα του χορού Πεντοζάλη Κρήτης:

_Μα στήν/ ομπρός /μεριά/ κρατεί/ ο ρού/κουνάς/ της χώ/-ρας

κιαν δέν/ μου τό/ πιστέ / ψε'τέ/ ξανοί/ ξε'τέ/ το κιό/-λας

_Μα στήν/ ομπρός/ μεριά/ κρατεί/ χορέ/ υει μά/ χορέ/-υει

Αχ καί/ ν'αρχό/ ταν μιά/ βραδιά/να μού/τον ά/ ρμηνε/-ύει

_Μα στήν/ομπρός/...... 

Απλώς σε πολλά ποιήματα, ύστερα από κάθε δυο στροφές,  έχουμε μια στροφή που τα μέτρα της είναι  διαφορετικά, όμως αρμονικά, για σπάσιμο της μονοτονίας, που  λέγεται ε π ω δ ή ("ρεφρέν"). 

Αντίθετα στα μη χορευτικά ποιήματα (ελεύθερου στίχου: βυζαντινή μουσική, απαγγελίες κ.τ.λ.) τα μέτρα μπορεί να είναι μεικτά και με πολλούς και διάφορους συνδυασμούς. 

ε. Ο χρόνος προφοράς & ο ρυθμός

Χρόνος λέγεται  η ταχύτητα με την οποία εκφωνείται (προφέρεται) ένας λόγος ή μια πρόταση ή μια "στροφή". Η ταχύτητα εκφώνησης είναι χονδρικώς τριών ειδών: αργή, μέτρια και γρήγορη (γοργά). Αυτό επιτυγχάνεται:

α) Με το να αφήνουμε μικρά ή μεγάλα χρονικά κενά μεταξύ     των συλλαβών των λέξεων: καλημέρα & κα-λη-μέρα & κα--λη--μέ--ρα, καθώς και μεταξύ των λέξεων και των προτάσεων.

β) Με παράταση των εξακολουθητικών φθόγγων (= όλοι οι   φθόγγοι πλην των κ, π, τ και των συμπλεγμάτων τους: νκ, ντ, μπ, πτ......), με τις μακρές και βραχείες συλλαβές: Σε.. γνωρί.. ζω..

Στον πεζό λόγο η ταχύτητα προφοράς είναι πάντα   σταθερή, μονότονη. Δηλ. σε όλο το λόγο  σχεδόν ίδια. Αν κάποτε γίνει  αργή προφορά, αυτό γίνεται για να δοθεί χρόνος  κατανόησης. Αν γίνει  γρήγορη, αυτό θα είναι γιατί θα βιαζόμαστε να τελειώσουμε το λόγο πιο γρήγορα... 

Στον ωδικό λόγο (όταν τραγουδούμε) η ταχύτητα προφοράς δεν είναι πάντα η αυτή, αλλά άλλοτε γρήγορη, άλλοτε αργή και άλλοτε μέτρια,  και γενικά . με αρμονικούς συνδυασμούς αργής, μέτριας  και γρήγορης εκφώνησης (προφοράς), συνάμα με ανεβοκατέβασμα της έντασης (ισχύος) της φωνής, που κανονίζει ο ρυθμός (το μέτρο ή ο σκοπός) του ποιήματος, για  ευφωνικούς λόγους.

Η χρονική εκφώνηση (προφορά), άρα ο ρυθμός, του ποιήματος, είναι παράλληλη  με αυτή  των βημάτων και των κινήσεων των χορευτών στα  χορευτικά, καθώς και αυτών που παρελάσουν  στα εμβατήρια .. Ο λόγος που: α) Μετά από ένα σημείο και εξής ο ρυθμός ή η ταχύτητα προφοράς, είναι επανάληψη, β) Οι στροφές των αυτών χορευτικών, εμβατηρίων.. ποιημάτων   έχουν και τον αυτόν ρυθμό ή ταχύτητα. 

Ρυθμός στην ωδική λέγεται η ροή και ο παλμός (σφυγμός), τα μέτρα, με τα οποία άδεται ένα ποίημα.  Ρυθμός = από το "ρέω-ώ", αόριστος "ερέθησα" > ερέθημα - ερεθίζω > ρυθμός. Από 'δώ και τα: ρέ(υ)ω > ρόος-ρους-ρύς ή ρύαξ  = το "ρέεθρον > ρύθρον ή ρείθρο" = το ρε(ύ)μα.. Ας μην ξεχνούμε ότι ερέω-ώ = λέω > λέ(γ)ω. Άρα ρυθμός ποιήματος = το πως ρέουν  οι  συλλαβές ή οι φθόγγοι του, τα φθογγικά ρεύματα (σ' αντιστοιχία με του νερού και του αέρα), όταν άδεται.    Ο ρυθμός γίνεται αντιληπτός από τα κτυπήματα και κινήσεις   του χεριού ή του ποδιού μας την ώρα εκφώνησης του ποιήματος,  που όταν είναι π.χ. αργός και εξαπλούμενος κυματιστά, κάνουμε ανάλογες  κινήσεις του χεριού, όταν είναι γρήγορος και πετακτός κάνουμε ανάλογες κινήσεις με το χέρι..   

Ο παλμός της καρδιάς είναι ένας μονότονος ρυθμός. 

_Ρυθμίζω το ρολόι = το κανονίζω να πάει αργά ή γρήγορα  ή  όπως κάποιου άλλου. Ρύθμισε το βήμα σου. = κάν'το όπως και το δικό μου.

Ο ρυθμός των τραγουδιών μιμείται αισθησιακές κινήσεις και   βήματα των "δρώμενων",  όμως  σε εξειδικευμένη καλλιτεχνικά μορφή.  Τα μοιρολόγια των βημάτων και κινήσεων που κάνουμε, όταν ακούμε κάτι δυσάρεστο.  Τα νανουρίσματα των βημάτων και κινήσεων που  κάνουμε, όταν κοιμίζουμε ή κουνούμε το παιδί για να κοιμηθεί. Τα εμβατήρια και οι    εθνικοί ύμνοι των παρελάσεων. Οι πυρρίχιοι  των βημάτων    και κινήσεων των μαχητών στην προθέρμανση. Τα νησιώτικα των παλμών (κυμάτων)   της θάλασσας και των κινήσεων των ψαράδων. Οι αμανέδες    των βημάτων και κινήσεων  των πονεμένων κ.α. 

Στοιχεία ρυθμού

Κανονικά ο ρυθμός έχει δυο στοιχεία. Τον τόνο  (η ένταση φωνής, δυνατά, χαμηλά ενδιάμεσα) και το χρόνο (αργά, γρήγορα, ενδιάμεσα).

δυναμικός  ρυθμός  = ο με ένταση και γρηγοράδα

υποτονικός ρυθμός  = ο με χαμηλή ένταση και αργός

μονότονος ρυθμός   = ο ίδιος συνεχώς

ρυθμικός ρυθμός     = ο με επανάληψη στοιχείων

Στην ωδική πολλές φορές η ένταση φωνής μπορεί να είναι τοξική, δηλ. να  εκτείνεται όπως το τόξο  (ως το σχήμα U). Άλλοτε, κάτι όπως η τεθλασμένη γραμμή (ως το σχήμα Ν) ή με άλλους σχηματισμούς.