Κλασικισμός. 5η Συμφωνία Λ. Μπετόβεν

   Οι ιστορικοί παρατηρούν ότι το ύφος στην τέχνη διαμορφώνεται μεταξύ δυο πόλων, τον κλασικό και το ρομαντικό. Ο κλασικός καλλιτέχνης όπως και ο ρομαντικός προσπαθούν να εκφράσουν βαθιά συναισθήματα μέσα από κα­λαίσθητες μορφές. Διαφέρουν όμως στην άποψη τους. Το κλασικό πνεύμα επιδιώκει την τάξη, την ισορροπία και τη γαλήνη, ενώ το ρομαντικό αναζητά το παράξενο, το θαυμαστό και το εκστατικό.

Κλασικοί καλλιτέχνες – Ρομαντικοί καλλιτέχνες.

 Οι κλασικοί καλλιτέχνες τείνουν να είναι πιο αντικειμενικοί στη στάση τους απέναντι στην τέχνη και τη ζωή. Ερμηνεύουν με τη δύναμη του νου, «βλέπουν τη ζωή στην ολότητά της.» Οι ρομαντικοί αντίθετα τείνουν να είναι έντονα υποκειμενικοί και να αντιλαμ­βάνονται τον κόσμο μέσα από τα προσωπικά τους αισθήματα. Τα κλασικά και ρομαντικά ιδεώδη εναλλάσσονται είτε συνυπάρχουν από τη δημιουργία του κόσμου των ανθρώπων, γιατί αντιστοιχούν σε δύο βασικές δυνάμεις της ανθρώπινης φύσης: στην ανάγκη του μέτρου, την επιθυμία για την κάθαρση και τον έλεγχο των συναισθημάτων από τη μια, και στον πόθο για αχαλίνωτη συναισθηματική έκφραση, την αναζήτηση του αγνώστου και του ουτοπικού από την άλλη.

Με ποιες περιόδους συνδέονται ο κλασικισμός και ο ρομαντισμός

   Συγκεκριμένα, οι όροι κλασικός και ρομαντικός συνδέονται με δύο σημα­ντικές περιόδους της ευρωπαϊκής τέχνης. Ο κλασικισμός υπήρξε η κύρια μου­σική τεχνοτροπία στο δεύτερο μισό του δέκατου όγδοου αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του δέκατου ένατου.

Προσδιορισμός του όρου κλασικισμός.

  Το λεξικό ορίζει τον κλασικισμό με δύο τρόπους: γενικότερα ως την πραγ­μάτωση ύψιστου βαθμού τελειότητας στη λογοτεχνία και την τέχνη, ενώ ει­δικότερα τον συσχετίζει με τον πολιτισμό των αρχαίων ελλήνων και ρω­μαίων. Στην κλασική άποψη υπονοείται η ιδέα ότι η υπέρτατη τελειότητα έχει επιτευχθεί στο παρελθόν και είναι δυνατό να αναβιώσει μέσα από την πίστη στην παράδοση.

Οι απόψεις των κλασικών καλλιτεχνών.

  Οι κλασικοί καλλιτέχνες δεν θεωρούν το άτομό τους ή τις προσωπικές τους εμπειρίες πρώτη ύλη της τέχνης τους. Το έργο τέχνης γι' αυτούς υπάρχει «ιδίω δικαιώματι» και όχι ως προέκταση του εγώ τους. Ενώ οι ρομαντικοί θεωρούν περισσότερο την τέχνη ως μέσο έκφρασης, οι κλασικιστές τονίζουν τις δυνα­τότητες της ως μέσο επικοινωνίας. Αντικαθιστούν τον προσωπικό λόγο των ρομαντικών με σύμβολα παγκοσμίου ισχύος. Ο κλασικισμός υπερασπίζει τον έλεγχο και την πειθαρχία στην τέχνη. Η τάξη, η στα9ερότητα και οι αρμονικές αναλογίες είναι στοιχεία του κλασικού ύφους.

   Ο Μέγας Φρειδερίκος 

Πεφωτισμένη τυραννία

Η τέχνη του δέκατου όγδοου αιώνα φέρει τα ίχνη των μεγάλων παλατιών και των κήπων με τα συμμετρικά τους σχέδια, τις εξισορροπημένες αναλογίες και λεπτομέρειες. Είναι το σκηνικό της πεφωτισμένης τυραννίας. Στα μέσα του αιώνα ο Λουδοβίκος ΙΕ' διοργανώνει πολυτελείς εορτές στις Βερσαλίες, ο Φρειδερίκος ο Μέγας βασιλεύει στην Πρωσία, η Μαρία Θηρεσία στην Αυστρία και η Αικατερίνη η Μεγάλη στη Ρωσία. Σε μια τέτοια κοινωνία η εξουσία της άρχουσας τάξης απορρέει από την αρχή της κληρονομικότητας.

Αστική επανάσταση και κλασική περίοδος

  Λίγο πριν το τέλος του δέκατου όγδοου αιώνα η Ευρώπη συγκλονίζεται από τη Γαλλική Επανάσταση. Στην κλασική εποχή, από το λυκόφως του πα­λαιού καθεστώτος προβάλει η νέα πολιτικοοικονομική κατάσταση. Μεταφέ­ρεται η ισχύς από την αριστοκρατία στη μεσαία τάξη.

Ο συσσωρευόμενος πλούτος της δεύτερης στηρίζεται στο γοργά εκτεινόμενο καπιταλισμό, στα ορυχεία και τα εργοστάσια, στην ατμοκίνηση και το σιδηρόδρομο. Η μετα­βολή αυτή πραγματώνεται με τη βιομηχανική επανάσταση, η οποία γίνεται ολοένα και πιο αισθητή με μία σειρά σημαντικών εφευρέσεων στα μέσα του δέκατου όγδοου αιώνα από την ατμομηχανή του Βατ και την κλωστική μηχανή του Χάργκριβ τη δεκαετία του 1760, στην εκκοκιστική μηχανή βάμ­βακος του Ήλι Ουίτνι το 1793.

Οι επιστήμες σημειώνουν καλπάζουσα πρόοδο τις δεκαετίες αυτές. Ο Βε­νιαμίν Φραγκλίνος ανακαλύπτει τον ηλεκτρισμό το 1752, ο Πρίσλυ ανακαλύ­πτει το οξυγόνο το 1774 και ο Τζένερ τελειοποιεί την τεχνική του εμβολια­σμού το 1796. Συμβαίνουν σημαντικά γεγονότα στο χώρο των γραμμάτων όπως η έκδοση της Γαλλικής Εγκυκλοπαίδειας (1751-72) και η πρώτη έκδοση της Βρετανικής Εγκυκλοπαίδειας (1771.)

  Βολταίρος

 

Ρεύματα που τροφοδοτούν τον κλασικισμό.

Το πνευματικό κλίμα της κλασικής εποχής τροφοδοτείται από δύο αντίθετα ρεύματα. Από τη μία πλευρά η κλασική τέχνη απαθανατίζει την εξαίσια λεπτό­τητα ενός τρόπου ζωής που σβήνει, ενώ από την άλλη κοινωνεί τις νέες αξίες που παλεύουν να επικρατήσουν στον κόσμο. Ο δέκατος όγδοος αιώνας έχει ονομαστεί «αιώνας της λογικής», αλλά οι αντίπαλοι της κατεστημένης τά­ξης, οι φιλόσοφοι της Γαλλικής Εγκυκλοπαίδειας και του Διαφωτισμού -ο Βολταίρος, ο Ρουσώ και οι σύντροφοι τους- επικαλούνται τη λογική για να επιτεθούν στην καθεστωτική τάξη πραγμάτων. Οι αντιπρόσωποι της ανερχό­μενης μεσαίας τάξης γίνονται σι προφήτες των κατοπινών αναταράξεων.

  

 «Ο Λεωνίδας στις Θερμοπύλες», πίνακας του Ζακ Λουί Νταβίντ

Κλασικισμός και αρχαία Ελλάδα

  Οι διανοούμενοι του δέκατου όγδοου αιώνα εξιδανικεύουν τον πολιτισμό της αρχαίας Ελλάδας και της Ρώμης. Θεωρούν τον ελληνικό ναό πρότυπο καλαισθησίας, ενότητας και αρμονίας, λεπτότητας και χάρης. Αλλά και εδώ η αναβίωση του ενδιαφέροντος για την κλασική αρχαιότητα ερμηνεύε­ται διαφορετικά από τις αντίπαλες παρατάξεις. Για τους πρωταγωνιστές της μεσαίας τάξης η Ελλάδα και η Ρώμη αντιπροσωπεύουν τις πόλεις-κράτη που έχουν επαναστατήσει ενάντια σε τυράννους και έχουν απαλλαγεί από την α­πολυταρχία. Με αυτό το πνεύμα ο κορυφαίος ζωγράφος της επαναστατικής Γαλλίας, ο Ζακ Λουί Νταβίντ, διακοσμεί τους καμβάδες του με σύμβολα της αθηναϊκής και της ρωμαϊκής δημοκρατίας. Στο ίδιο πνεύμα επίσης ο Τόμας Τζέφερσον σχεδιάζει το Καπιτώλιο και το Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια με πρότυπο τους ελληνικούς και ρωμαϊκούς ναούς, ενισχύοντας την τάση του κλασικισμού στη χώρα του, όπου σι ιωνικοί, δωρικοί και κορινθιακοί κίονες ενσωματώνονται αναπόσπαστα στην αρχιτεκτονική των δημοσίων κτηρίων ακόμη και κατά τον εικοστό αιώνα.

Κλασικισμός και Μουσική (περ. 1750-1825)

  Η κλασική εποχή της μουσικής φανερώνεται στα επιτεύγματα των τεσσάρων δασκάλων της Βιενέζικης Σχολής -του Χάυντν, του Μότσαρτ, του Μπετόβεν και του Σούμπερτ- καθώς και στα έργα των συγχρόνων τους. Η τέχνη τους ανθίζει σε μια περίοδο έντονου μουσικού πειραματισμού και ανακαλύψεων, κατά τη διάρκεια της οποίας ο μουσικός βρίσκεται αντιμέτωπος με τρεις μεγάλες προκλήσεις: πρώτον, να εξερευνήσει στο έπακρο τις δυνατότητες του συστήματος της μείζονας-ελάσσονας" δεύτερον, να τελειοποιήσει τη μορφή σονάτας με τέτοιον τρόπο που θα επέτρεπε να εκφραστούν οι εκτεταμένες οργανικές συνθέσεις" και τρίτον, να εφεύρει όλη εκείνη την ποικιλία των ειδών της μορφής σονάτας, τη σόλο και ντουο σονάτα, το τρίο, το κουαρτέτο και τη συμφωνία.

  Εάν με τον όρο κλασικισμό εννοούμε την αυστηρή προσκόλληση σε παραδοσιακές μορφές, τότε σίγουρα δεν μπορούμε να τον χρησιμοποιήσουμε για τους συνθέτες της Σχολής της Βιέννης. Οι δημιουργοί αυτοί πειραματίζονται τολμηρά και ασταμάτητα με τα υλικά που έχουν στη διάθεσή τους. Δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι ιδιαίτερα στα τελευταία έργα των Χάυντν, Μότσαρτ και Μπετόβεν ανιχνεύουμε πληθώρα ρομαντικών στοιχείων. Όσο για τον Σούμπερτ, αν και οι συμφωνίες του όπως και η μουσική δωματίου κατατάσσονται στον Κλασικισμό, τα τραγούδια του καθώς και τα κομμάτια για πιάνο φέρουν τη σφραγίδα του Ρομαντισμού.

  Συνεπώς, ο όρος κλασικισμός στην περίπτωση των τεσσάρων της Βιέννη μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο με μία -τη σπουδαιότερη ίσως- από τις σημασίες του όρου: «την πραγμάτωση θαυμαστής τελειότητας.» Οι ίδιοι και οι σύγχρονοι τους λύνουν τα προβλήματα που συναντούν με τόση ευφυΐα, ώστε οι συμφωνίες, τα κοντσέρτα, οι σονάτες για πιάνο, οι ντούο σονάτες, τα τρίο, τα κουαρτέτα εγχόρδων και τα υπόλοιπα έργα τους παραμένουν ανυπέρβλητα πρότυπα για τις μεταγενέστερες γενιές.

Β. Α. Μότσαρτ                                                             Τ. Χάυντν                        
      

                    

Στοιχεία του Κλασικού Ύφους

                         

•  Συμμετρικές μελωδίες

   Η μουσική των βιενέζων συνθετών διακρίνεται για τις εκλεπτυσμένες, ευκολοτραγούδιστες μελωδίες της, οι οποίες βασίζονται συνήθως σε συμμετρικές τετράμετρες φράσεις που διαχωρίζονται από σαφείς πτώσεις. Είναι μελωδίες εύληπτες για το αυτί μας. Η κλασική μελωδία τραγουδιέται εύκολα ακόμη και όταν προορίζεται για οργανική εκτέλεση. Σχηματίζεται με βήματα ή μικρά άλματα μέσα σε μια περιορισμένη φθογγική έκταση και είναι καλά ριζωμένη στην τονικότητα. Στην ευκρίνεια συμβάλλει η επανάληψη και η συχνή χρήση αλυσίδων, δηλαδή η επαναφορά ενός μοτίβου σε υψηλότερο ή χαμηλότερο τονικό ύψος. Αυτά και άλλα εξίσου ευρηματικά μέσα χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία συμμετρικών και ισορροπημένων δομών που είναι άμεσα προσιτές στον ακροατή.

Διαυγής είναι και η αρμονία που υποστηρίζει τις μελωδίες αυτές. Οι συγχορδίες φύονται γερά στην τονικότητα ενώ διαδέχονται η μία την άλλη με τον κατάλληλο ρυθμό που δεν προκαλεί σύγχυση. Υπογραμμίζουν τις ισορροπημένες αναλογίες της μορφής, τη συμμετρία των φράσεων και των πτώσεων. Πάνω απ' αυτές τις κάθετες συνηχήσεις η μελωδία ξετυλίγεται ελεύθερα και αβίαστα.

• Διατονική αρμονία

  Η αρμονία της κλασικής περιόδου είναι διατονική, με άλλα λόγια θεμελιώνεται στις επτά νότες της μείζονας ή της ελάσσονας κλίμακας. Στη βαθιά εξάλλου αίσθηση της τονικότητας οφείλει η μουσική των Χάυντν, Μότσαρτ και Μπετόβεν τη δροσιά και την αυθεντικότητά της.

• Ρυθμική κανονικότητα

   Ο ρυθμός της κλασικής μουσικής με τη σταθερή ροή του στο χρόνο ενισχύ ει τη μελωδία και την αρμονία με τη δύναμη και την ευλυγισία του, ενώ εκπληρώνει πάντα τις προσδοκίες που γεννά. Μεγάλο μέρος αυτής της μουσικής ακολουθεί τη μετρική των τεσσάρων χρονοδεικτών 2/4, 3/4, 4/4 ή 6/8,
μετρική που παραμένει αμετάβλητη από την αρχή μέχρι το τέλος τουκομματιού.  Η σύμπλεξη του ρυθμού με τη μελωδία και την αρμονία αναδεικνύει τις συμμετρικές κατασκευές των φράσεων. Από την αλληλεπίδραση των τριών αυτών βασικών στοιχείων δημιουργούνται μουσικές κατασκευές που ευχαριστούν το αυτί χωρίς να το μπερδεύουν.

• Μορφή και ανάπτυξη του υλικού.

  Μορφή Η μορφή των συνθέσεων της κλασικής περιόδου σχηματίζεται με την προοπτική της θεματικής ανάπτυξης του υλικού. Μουσική κίνηση σε διαρκή εξέλιξη συνενώνει τα επιμέρους τμήματα της φόρμας. Καθιερώνεται η τονικότητα, γίνονται μεταβάσεις σε αντιθετικές τονικότητες και επαναφέρεται στην επιστροφή η κύρια τονικότητα. Σχηματίζονται έτσι σι εξαίσιες αρχιτεκτονικά μορφές του κλασικού ύφους που ικανοποιούν την ανάγκη του ακροατή για ενότητα και ποικιλία.

• Λαϊκές επιρροές

  Παρά την αριστοκρατική κομψότητά της η κλασική μουσική έχει αφομοιώσει μια σειρά παραδοσιακών και λαϊκών στοιχείων. Η επιρροή αυτή είναι εμφανής και αισθητή όχι μόνο στους γερμανικούς χορούς και τα βαλς των συνθετών της Βιένης, αλλά και στα τραγούδια τους, στα αλέγκρο και τα ροντό των συμφωνιών τους, στα κοντσέρτα, στα κουαρτέτα εγχόρδων και τις σονάτες τους. Το ροντό φινάλε μιας συμφωνίας του Χάυντν ή του Μότσαρτ έχει συχνά όλη τη ζωντάνια, τη χάρη και τη ξενοιασιά ενός λαϊκού χορού.

   Ο Κλασικισμός αποτελεί την τελική σύνθεση των πνευματικών ρευμάτων της ζωής του δέκατου όγδοου αιώνα. Οι κλασικοί δημιουργοί πραγματώνουν την τέλεια ισορροπία ανάμεσα στο συναίσθημα και τη λογική, την καρδιά και το νου. Ο Κλασικισμός αναγνωρίζει το απόλυτο σύμβολο του στη μορφή του θεού του φωτός. Οι αρμονικές αναλογίες του θεού Απόλλωνα εγείρουν τον ύμνο στη λατρεία του ιδανικού κάλλους.

Μπετόβεν: Συμφωνία Αρ.5 σε Ντο ελάσσονα

Πρώτο μέρος

Η πιο γνωστή από όλες τις συμφωνίες, η Συμφωνία Αρ.5 σε Ντο ελάσσονα, θεωρείται η συμπυκνωμένη έκφραση του μπετοβενικού πνεύματος.

Το πρώτο μέρος το μέρος allegro con brio (γοργό με σφρίγος) γεννιέται από τη ρυθμική ιδέα «τρεις μικρές αξίες και μία μεγάλη» που δεσπόζει σε ολόκληρη τη συμφωνία.
Είναι το πιο επιβλητικό μοτίβο στη συμφωνική φιλολογία. Από την ιδέα αυτή αναπτύσσεται το πρώτο θέμα, καθώς μεταφέρεται σε διαφορετικές βαθμίδες της κλίμακας και σχηματίζεται με αλλοιωμένα διαστήματα. Η δύναμη αυτού του μέρους ογκώνεται από τη συνταρακτική προσήλωση με την οποία ακολουθείται η αρχική ιδέα. Ο καταρρακτώδης αλλά θαυμαστά ελεγχόμενος ρυθμός είναι το δυναμικό αίτιο πίσω από αυτή τη «θύελλα και ορμή.» Ο Μπετόβεν εδώ πλάθει ένα πρωτόγνωρο για τη σφοδρότητά του μουσικό χείμαρρο.

Με το λυρικό δεύτερο θέμα προσεγγίζουμε μία περιοχή σχετικής ηρεμίας.
Αλλά ούτε εδώ σταματάει η ορμητική πορεία αυτού του μέρους. Ενώ τα βιολιά, το κλαρινέτο και το φλάουτο παίζουν κατά σειρά την ήρεμη μελωδία, ο βασικός ρυθμός «τρεις μικρές αξίες και μια μεγάλη» συνεχίζει να ακούγεται στα βιολοντσέλα και τα κοντραμπάσα. Χαρακτηριστικό αυτού του ύφους είναι τα ισχυρά κρεσέντο και οι απότομες αυξομειώσεις της δυναμικής.
  Αυτή η μορφή σονάτας είναι δραματική, απόλυτη και συμπαγής (βλέπετε

τον Οδηγό Ακρόασης 22 για τη μουσική ανάλυση.) Κλείνει με μία παρατεταμένη κόντα όπου ο βασικός ρυθμός απελευθερώνει νέα αποθέματα εκρηκτικής ενέργειας.

Δεύτερο μέρος

Μπετόβενική γαλήνη εμποτίζει το δεύτερο μέρος, ένα Andante con mo to(σε ρυθμό βηματισμού, με κίνηση.) Η τονικότητα είναι Λα ύφεση μείζονα και η μορφή του θέμα και παραλλαγές με δύο μελωδικές ιδέες. Στην πορεία αυτού του μέρους ο Μπετόβεν εφαρμόζει όλες τις τεχνικές παραλλαγής στα δύο θέματά του: αλλαγές στη μελωδική γραμμή, στην αρμονία, στο ρυθμό, στη ρυθμική αγωγή, στη δυναμική, στο ρεζίστρο, στην τονικότητα και στο είδος της συνοδείας.

Τρίτο μέρος

Τρίτο στον στον κύκλο σονάτα είναι το σκέρτσο, το οποίο επαναφέρει τη σκοτεινή Ντο ελάσσονα που είναι η κύρια τονικότητα του έργου. Από τα έγκατα των βαθυφώνων αναδύεται ένα θέμα-ρουκέτα που εισάγεται από τα βιολοντσέλα και τα κοντραμπάσα. Το τρίο στη Ντο μείζονα παρουσιάζει ένα τραχύ χιουμοριστικό θέμα. Κατόπιν επιστρέφει το σκέρτσο, τροποποιημένο, με αλλαγμένη ενορχήστρωση και ακολουθείται από ένα μεταβατικό πέρασμα όπου η ρυθμική ιδέα του πρώτου μέρους -τρεις μικρές αξίες και μία μεγάλη- εκτελείται με τρόπο μυστηριακό στα τύμπανα. Η ένταση κλιμακώνεται μέχρι που η ορχή στρα, σε μία ανάφλεξη φωτός, εφορμά με ένα θριαμβικό αλέγκρο σε Ντο μεί­ζονα. Τρία όργανα εμφανίζονται εδώ για πρώτη φορά στη συμφωνική παρά­δοση της κλασικής βιενέζικης σχολής, το πίκολο, το κοντραφαγκότο και το τρομπόνι, χαρίζοντας λαμπρότητα και όγκο στον ορχηστρικό ήχο.

Τέταρτο μέρος

Το τέταρτο μέρος είναι μία μνημειώδης μορφή σονάτα, όπου δυο θέματα Τέταρτο στη Ντο μείζονα εναντιώνονται σε ένα θέμα στη Σολ μείζονα. Η Ανάπτυξη μέρος διακρίνεται για το δυναμικό ρυθμό της και τις ελεύθερες μετατροπίες. Στη συνέχεια ο Μπετόβεν επαναφέρει -τι εκπληκτικός χειρισμός!- τις «τρεις μι­κρές αξίες και μία μεγάλη» όπως εμφανίζονται στο τρίτο μέρος. Η επαναπα- ρουσίαση υλικού από προηγούμενο μέρος ενισχύει τον κυκλικό χαρακτήρα της μορφής. Το συμφωνικό ρεύμα γίνεται στο τέλος ένας κατακλύζοντας χείμαρρος, ενώ η ορχήστρα επαναλαμβάνει με δύναμη την τονική συγχορ­δία, αφετηρία αλλά και τελικό σκοπό όλης της διαδρομής.

Ακούστε το έργο...

 

  Η Κλασσική Ορχήστρα

H διάταξη της Κλασσικής Ορχήστρας

Η Συμφωνική ορχήστρα είναι ένα μουσικό σύνολο, μια ορχήστρα - μεγάλης κλίμακας - από προκαθορισμένα όργανα, που χρησιμοποιείται συνήθως για την εκτέλεση έργων συμφωνικής μουσικής ή όπερας.

Αρχικά, η μπαρόκ ορχήστρα αποτελούνταν μόνο από έγχορδα και επιπρόσθετα όργανα του λεγόμενου συνεχούς βάσιμου ή μπάσο κοντίνουο (basso continuo), όπως ήταν το τσέμπαλο ή το λαούτο.

Στα πλαίσια της αναζήτησης και άλλων ηχοχρωμάτων, προστέθηκαν σταδιακά και πνευστά όργανα όπως το όμποε. Χάλκινα πνευστά όργανα και κρουστά, χρησιμοποιούνταν μόνο σε ειδικές περιπτώσεις για τον ιδιαίτερο "χρωματισμό" των μουσικών έργων.

Κατά την μετάβαση από την μπαρόκ στην κλασική μουσική περίοδο, η ορχήστρα υπέστη σημαντικές μεταβολές σε συνδυασμό με αλλαγές και στην ίδια την μουσική και ειδικότερα την γέννηση της Συμφωνίας, που αποτελεί και την κατεξοχήν ορχηστρική μορφή σύνθεσης.

Αυτή την εποχή, η συμφωνική ορχήστρα με τη σημερινή της μορφή, άρχισε να διαμορφώνεται με τη Σχολή του Μανχάιμ και την εκτέλεση έργων σημαντικών συνθετών όπως του Χάιντν, του Μπετόβεν και του Μότσαρτ.

Ο αριθμός των εκτελεστών αυξάνεται σημαντικά ενώ παράλληλα γίνεται για πρώτη φορά η ταξινόμηση των εγχόρδων σε διακριτές ομάδες (πρώτα και δεύτερα βιολιά, βιολοντσέλα και κοντραμπάσα).

Τα πνευστά όργανα αποκτούν μόνιμη θέση και μεταξύ αυτών είναι και τα χάλκινα. Σε άμεση συσχέτιση και με τις μεγάλες δημόσιες συναυλίες που καθιερώνονται, η κλασική συμφωνική ορχήστρα διαθέτει επίσης δυνατότερο ήχο.

Τα Όργανα της Ορχήστρας

Τα μουσικά όργανα, ανάλογα με τον τρόπο που παράγουν τον ήχο, χωρίζονται στις παρακάτω εξής κατηγορίες.

    Αυτόφωνα-ιδιόφωνα

    Αερόφωνα

    Χορδόφωνα

    Μεμβρανόφωνα

    Ηλεκτρόφωνα

Στην συμφωνική ορχήστρα συνηθίζουμε να χρησιμοποιούμε έναν διαφορετικό τρόπο διαχωρισμού των μουσικών οργάνων σε έγχορδα, πνευστά και κρουστά, όπου τα πνευστά διακρίνονται σε ξύλινα και μεταλλικά (χάλκινα).

i

         

Στοιχεία του Κλασικού Ύφους

                           Συμμετρικές μελωδίες

   Η μουσική των βιενέζων συνθετών διακρίνεται για τις εκλεπτυσμένες, ευκολοτραγούδιστες μελωδίες της, οι οποίες βασίζονται συνήθως σε συμμετρικές τετράμετρες φράσεις που διαχωρίζονται από σαφείς πτώσεις. Είναι μελωδίες εύληπτες για το αυτί μας. Η κλασική μελωδία τραγουδιέται εύκολα ακόμη και όταν προορίζεται για οργανική εκτέλεση. Σχηματίζεται με βήματα ή μικρά άλματα μέσα σε μια περιορισμένη φθογγική έκταση και είναι καλά ριζωμένη στην τονικότητα. Στην ευκρίνεια συμβάλλει η επανάληψη και η συχνή χρήση αλυσίδων, δηλαδή η επαναφορά ενός μοτίβου σε υψηλότερο ή χαμηλότερο τονικό ύψος. Αυτά και άλλα εξίσου ευρηματικά μέσα χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία συμμετρικών και ισορροπημένων δομών που είναι άμεσα προσιτές στον ακροατή.

Διαυγής είναι και η αρμονία που υποστηρίζει τις μελωδίες αυτές. Οι συγχορ-
δίες φύονται γερά στην τονικότητα ενώ διαδέχονται η μία την άλλη με τον κα-
τάλληλο ρυθμό που δεν προκαλεί σύγχυση. Υπογραμμίζουν τις ισορροπημένες
αναλογίες της μορφής, τη συμμετρία των φράσεων και των πτώσεων. Πάνω απ'
αυτές τις κάθετες συνηχήσεις η μελωδία ξετυλίγεται ελεύθερα και αβίαστα.

Διατονική αρμονία

  Η αρμονία της κλασικής περιόδου είναι διατονική, με άλλα λόγια θεμελιώ-
νεται στις επτά νότες της μείζονας ή της ελάσσονας κλίμακας. Στη βαθιά ε-
ξάλλου αίσθηση της τονικότητας οφείλει η μουσική των Χάυντν, Μότσαρτ και
Μπετόβεν τη δροσιά και την αυθεντικότητά της.

Ρυθμική κανονικότητα

   Ο ρυθμός της κλασικής μουσικής με τη σταθερή ροή του στο χρόνο ενισχύ ει τη μελωδία και την αρμονία με τη δύναμη και την ευλυγισία του, ενώ εκπληρώνει πάντα τις προσδοκίες που γεννά. Μεγάλο μέρος αυτής της μουσικής ακολουθεί τη μετρική των τεσσάρων χρονοδεικτών 2/4, 3/4, 4/4 ή 6/8,
μετρική που παραμένει αμετάβλητη από την αρχή μέχρι το τέλος τουκομματιού.  Η σύμπλεξη του ρυθμού με τη μελωδία και την αρμονία αναδεικνύει τις συμμετρικές κατασκευές των φράσεων. Από την αλληλεπίδραση των τριών αυτών βασικών στοιχείων δημιουργούνται μουσικές κατασκευές που ευχαριστούν το αυτί χωρίς να το μπερδεύουν.

Μορφή και ανάπτυξη του υλικού.

  Μορφή Η μορφή των συνθέσεων της κλασικής περιόδου σχηματίζεται με την προοπτική της θεματικής ανάπτυξης του υλικού. Μουσική κίνηση σε διαρκή εξέλιξη συνενώνει τα επιμέρους τμήματα της φόρμας. Καθιερώνεται η τονικότητα, γίνονται μεταβάσεις σε αντιθετικές τονικότητες και επαναφέρεται στην επιστροφή η κύρια τονικότητα. Σχηματίζονται έτσι σι εξαίσιες αρχιτεκτονικά μορφές του κλασικού ύφους που ικανοποιούν την ανάγκη του ακροατή για ενότητα και ποικιλία.

Λαϊκές επιρροές

  Παρά την αριστοκρατική κομψότητά της η κλασική μουσική έχει αφομοιώσει μια σειρά παραδοσιακών και λαϊκών στοιχείων. Η επιρροή αυτή είναι εμφανής και αισθητή όχι μόνο στους γερμανικούς χορούς και τα βαλς των συνθετών της Βιένης, αλλά και στα τραγούδια τους, στα αλέγκρο και τα ροντό των συμφωνιών τους, στα κοντσέρτα, στα κουαρτέτα εγχόρδων και τις σονάτες τους. Το ροντό φινάλε μιας συμφωνίας του Χάυντν ή του Μότσαρτ έχει συχνά όλη τη ζωντάνια, τη χάρη και τη ξενοιασιά ενός λαϊκού χορού.

   Ο Κλασικισμός αποτελεί την τελική σύνθεση των πνευματικών ρευμάτων
της ζωής του δέκατου όγδοου αιώνα. Οι κλασικοί δημιουργοί πραγματώνουν
την τέλεια ισορροπία ανάμεσα στο συναίσθημα και τη λογική, την καρδιά και
το νου. Ο Κλασικισμός αναγνωρίζει το απόλυτο σύμβολο του στη μορφή του
θεού του φωτός. Οι αρμονικές αναλογίες του θεού Απόλλωνα εγείρουν τον
ύμνο στη λατρεία του ιδανικού κάλλους.

Μπετόβεν: Συμφωνία Αρ.5 σε Ντο ελάσσονα

Πρώτο μέρος

Η πιο γνωστή από όλες τις συμφωνίες, η Συμφωνία Αρ.5 σε Ντο ελάσσονα, θεωρείται η συμπυκνωμένη έκφραση του μπετοβενικού πνεύματος.

Το πρώτο μέρος το μέρος allegro con brio (γοργό με σφρίγος) γεννιέται από τη ρυθμική ιδέα «τρεις μικρές αξίες και μία μεγάλη» που δεσπόζει σε ολόκληρη τη συμφωνία.
Είναι το πιο επιβλητικό μοτίβο στη συμφωνική φιλολογία. Από την ιδέα αυτή αναπτύσσεται το πρώτο θέμα, καθώς μεταφέρεται σε διαφορετικές βαθμίδες της κλίμακας και σχηματίζεται με αλλοιωμένα διαστήματα. Η δύναμη αυτού του μέρους ογκώνεται από τη συνταρακτική προσήλωση με την οποία ακολουθείται η αρχική ιδέα. Ο καταρρακτώδης αλλά θαυμαστά ελεγχόμενος ρυθμός είναι το δυναμικό αίτιο πίσω από αυτή τη «θύελλα και ορμή.» Ο Μπετόβεν εδώ πλάθει ένα πρωτόγνωρο για τη σφοδρότητά του μουσικό χείμαρρο.

Με το λυρικό δεύτερο θέμα προσεγγίζουμε μία περιοχή σχετικής ηρεμίας.
Αλλά ούτε εδώ σταματάει η ορμητική πορεία αυτού του μέρους. Ενώ τα βιολιά, το κλαρινέτο και το φλάουτο παίζουν κατά σειρά την ήρεμη μελωδία, ο βασικός ρυθμός «τρεις μικρές αξίες και μια μεγάλη» συνεχίζει να ακούγεται στα βιολοντσέλα και τα κοντραμπάσα. Χαρακτηριστικό αυτού του ύφους είναι τα ισχυρά κρεσέντο και οι απότομες αυξομειώσεις της δυναμικής.
  Αυτή η μορφή σονάτας είναι δραματική, απόλυτη και συμπαγής (βλέπετε

τον Οδηγό Ακρόασης 22 για τη μουσική ανάλυση.) Κλείνει με μία παρατεταμένη κόντα όπου ο βασικός ρυθμός απελευθερώνει νέα αποθέματα εκρηκτικής ενέργειας.

Δεύτερο μέρος

Μπετόβενική γαλήνη εμποτίζει το δεύτερο μέρος, ένα Andante con mo to(σε ρυθμό βηματισμού, με κίνηση.) Η τονικότητα είναι Λα ύφεση μείζονα και η μορφή του θέμα και παραλλαγές με δύο μελωδικές ιδέες. Στην πορεία αυτού του μέρους ο Μπετόβεν εφαρμόζει όλες τις τεχνικές παραλλαγής στα δύο θέματά του: αλλαγές στη μελωδική γραμμή, στην αρμονία, στο ρυθμό, στη ρυθμική αγωγή, στη δυναμική, στο ρεζίστρο, στην τονικότητα και στο είδος της συνοδείας.

Τρίτο μέρος

Τρίτο στον στον κύκλο σονάτα είναι το σκέρτσο, το οποίο επαναφέρει τη σκοτεινή Ντο ελάσσονα που είναι η κύρια τονικότητα του έργου. Από τα έγκατα των βαθυφώνων αναδύεται ένα θέμα-ρουκέτα που εισάγεται από τα βιολοντσέλα και τα κοντραμπάσα. Το τρίο στη Ντο μείζονα παρουσιάζει ένα τραχύ χιουμοριστικό θέμα. Κατόπιν επιστρέφει το σκέρτσο, τροποποιημένο, με αλλαγμένη ενορχήστρωση και ακολουθείται από ένα μεταβατικό πέρασμα όπου η ρυθμική ιδέα του πρώτου μέρους -τρεις μικρές αξίες και μία μεγάλη- εκτελείται με τρόπο μυστηριακό στα τύμπανα. Η ένταση κλιμακώνεται μέχρι που η ορχή στρα, σε μία ανάφλεξη φωτός, εφορμά με ένα θριαμβικό αλέγκρο σε Ντο μεί­ζονα. Τρία όργανα εμφανίζονται εδώ για πρώτη φορά στη συμφωνική παρά­δοση της κλασικής βιενέζικης σχολής, το πίκολο, το κοντραφαγκότο και το τρομπόνι, χαρίζοντας λαμπρότητα και όγκο στον ορχηστρικό ήχο.

Τέταρτο μέρος

Το τέταρτο μέρος είναι μία μνημειώδης μορφή σονάτα, όπου δυο θέματα Τέταρτο στη Ντο μείζονα εναντιώνονται σε ένα θέμα στη Σολ μείζονα. Η Ανάπτυξη μέρος διακρίνεται για το δυναμικό ρυθμό της και τις ελεύθερες μετατροπίες. Στη συνέχεια ο Μπετόβεν επαναφέρει -τι εκπληκτικός χειρισμός!- τις «τρεις μι­κρές αξίες και μία μεγάλη» όπως εμφανίζονται στο τρίτο μέρος. Η επαναπα- ρουσίαση υλικού από προηγούμενο μέρος ενισχύει τον κυκλικό χαρακτήρα της μορφής. Το συμφωνικό ρεύμα γίνεται στο τέλος ένας κατακλύζοντας χείμαρρος, ενώ η ορχήστρα επαναλαμβάνει με δύναμη την τονική συγχορ­δία, αφετηρία αλλά και τελικό σκοπό όλης της διαδρομής.