Το Απαγορευμένο Ποδήλατο, Wadjda, της Χάιφα Αλ Μανσούρ

Γράφει η Πόλυ Λυκούργου

Η Γουάντζα είναι ένα δεκάχρονο κορίτσι που ζει με τη δασκάλα μητέρα της σε τυπικό προάστιο του Ριάντ της Σαουδικής Αραβίας. Ο πατέρας της, τον οποίο υπεραγαπά, επισκέπτεται σπάνια, καθώς το γεγονός ότι δεν έχει διάδοχο τον έχει πείσει να ψάχνει για δεύτερη σύζυγο. Η μητέρα της, προσπαθεί να καταπιεί την προσβολή και τη ραγισμένη της καρδιά και να τον κερδίσει πίσω. Η Γουάντζα έχει άλλες άμυνες. Ακούει την ροκ μουσική της, περνάει μωβ κορδόνια στα μαύρα all star της και αντιστέκεται, από ένστικτο περισσότερο, στο μισογυνισμό του μουσουλμανικού της σχολείου θηλέων. Δε θα σταματήσει το παιχνίδι της στην αυλή, γιατί εμφανίστηκαν εργάτες στο απέναντι κτίριο. Δε θα φορέσει την μαντήλα που καλύπτει όλο της το πρόσωπο. Θα συνεχίσει να πουλάει τα βραχιολάκια που φτιάχνει μόνη της, θα κάνει αιματηρές οικονομίες, θα κάνει τα πάντα για να αποκτήσει ένα πράσινο ποδήλατο που έχει ερωτευθεί! Μ' αυτό θα μπορέσει να νικήσει επιτέλους τον παιδικό της φίλο Αμπντουλάχ, στην καθημερινή τους κόντρα του ποιος θα φτάσει πρώτος στο σχολείο. Μα δεν έχει ακούσει ποτέ αυτό το πεισμωμένα γελαστό κοριτσάκι ότι μόνο στα αγόρια επιτρέπονται οι ορθοπεταλιές;

«Το Απαγορευμένο Ποδήλατο» δε χρειαζόταν να είναι μία καλή ταινία για να μείνει στην ιστορία. Οι πρωτιές του είχαν εξασφαλισμένα τα ρεκόρ. Πρώτη ταινία που γυρίζεται στη Σαουδική Αραβία - μία χώρα που εδώ και 30 χρόνια έχει απαγορευθεί η λειτουργία κινηματογράφων. Πρώτη ταινία με σκηνοθέτη γυναίκα σε μία χώρα που, όπως λέει και η διευθύντρια του σχολείου της Γουάντζα, «η φωνή της γυναίκας δεν πρέπει να ακούγεται γιατί είναι αυτό που την εξευτελίζει». Πρώτη ταινία όπου η μικρή της ηρωίδα και η ιστορία της δεν προκαλεί απλά τα όρια της σεξιστικής μουσουλμανικής ηθικής, αλλά και της θεσπισμένης νομοθεσίας: οι γυναίκες δεν ψηφίζουν, δεν οδηγούν (ούτε ποδήλατο, ούτε αυτοκίνητο), δεν τους επιτρέπεται να δουλέψουν παρά σε συγκεκριμένες θέσεις, δεν καταγράφονται στο γενεαλογικό δέντρο της οικογένειάς τους, δεν αντιμιλούν, δεν μιλούν, δεν πρέπει να φαίνονται στους άντρες. Δεν υπάρχουν. Χαρακτηριστικά, η σεναριογράφος και σκηνοθέτης Χαϊφά Αλ-Μανσούρ γύρισε τις εξωτερικές σκηνές της ταινίας κρυμμένη μέσα σε αυτοκίνητο, με ακουστικά και μικρόφωνο, για να μην προσβληθούν οι περαστικοί βλέποντάς την να δίνει οδηγίες σε άντρες.

Κι όμως. «Το Απαγορευμένο Ποδήλατο», πέρα και πάνω από όλα, είναι και μία εξαιρετική ταινία. Η Αλ-Μανσούρ, με ανοιχτό μυαλό και βλέμμα, αυτοπεποίθηση και οικονομία λόγου που θα ζήλευε και μία πιο έμπειρη σκηνοθέτης, έπλασε ένα μικρό αριστούργημα. Το ένστικτό της στο πότε να επιλέγει ευρυγώνιες λήψεις και μεγάλες σεκάνς που δίνουν αυτόματα την αίσθηση ενός τόπου χωρίς να λένε πολλά και πότε να ζουμάρει σε λεπτομέρειες, αντικείμενα, βλέμματα αποδεικνύεται αλάνθαστο. Οπως και η ικανότητά της να κρατάει το μοντάζ σφιχτό στους εσωτερικούς χώρους όπου διαδραματίζεται το δράμα και να το αφήνει να αναπνέει έξω στους δρόμους - σαν και η ίδια η ταινία να θέλει να πάει μία βόλτα, ελεύθερη.

Παρόλο που η Αλ-Μανσούρ έχει δηλώσει ως επιρροή της τον «Κλέφτη Ποδηλάτων» του Βιτόριο ντε Σίκα, η ματιά της δεν είναι αυστηρά νεορεαλιστική. Η κοινωνική της παρατήρηση είναι ψύχραιμη, αδέκαστη και στοχευμένη. Η, σχεδόν παράλογη, αισιοδοξία της όμως καταγράφεται με μικρά, υπέροχα ψήγματα λυρισμού: η πρώτη φορά που η Γουάντζα βλέπει το ποδήλατο που θέλει να αγοράσει, αυτό εμφανίζεται... από τον ουρανό. Φορτωμένο στην οροφή ενός φορτηγού, με μια γέφυρα να μπλοκάρει τη θέα του πραγματικού οχήματος, το κοριτσάκι βλέπει ένα λαμπερό, πράσινο ποδήλατο να πετάει, με τις κορδέλες που στολίζουν το αστραφτερό τιμόνι του να ανεμίζουν. Αν αυτό δεν είναι σημάδι από τον Αλλάχ, τι είναι;

Η επιλογή της πρωτοεμφανιζόμενης Γουάντ Μοχάμεντ για να ερμηνεύσει την Γουάντζα είναι εξαιρετική. Δεν εκφράζει μόνο την σκηνοθέτη της, δεν κουβαλά απλά την ταινία στους ώμους της. Προσωποποιεί μία ολόκληρη χώρα που είναι έτοιμη να ενηλικιωθεί και να αλλάξει. Και είναι υπέρ της Αλ-Μανσούρ που ακόμα και με την επιλογή αυτού του κοριτσιού δίνει κάτι παραπάνω από ένα τόνο δυναμισμού, ισότητας και διεκδίκησης: πλημμυρίζει την ταινία με χαρά, όνειρο, πίστη ότι όλα θα πάνε καλά. Η μικρή Γουάντ ερμηνεύει την ηρωίδα της με παιχνιδιάρικη αυθάδεια κι όχι στρατευμένη οργή. Με λαμπερό χαμόγελο και όχι μεγαλίστικη προπαγάνδα. Με ένστικτο, αυτοπεποίθηση στην προσωπικότητά της και ατόφιο, γυναικείο κουράγιο. Θάρρος, άποψη και κριτική σκέψη απέναντι στα τριγύρω της τρομαγμένα μυαλά που κρύβονται κάτω από σκεπασμένα μαλλιά.

Η ψύχραιμη στάση της Αλ-Μανσούρ φαίνεται στον τρόπο που παρουσιάζει τους άντρες. Μπορεί ο πατέρας να είναι εξίσου ευνουχισμένος από την κουλτούρα του (πείθεται να αφήσει τη γυναίκα που αγαπά και να ψάξει νύφη που θα του χαρίσει ένα γιο), να αντιπροσωπεύει μία γενιά που καταστράφηκε από τις αντιλήψεις της. Ομως ο παιδικός φίλος της Γουάντζα μοιράζεται τη χαρά και τον καημό της φίλης του, δείχνει ατόφια δείγματα σεβασμού, μοιράσματος, αγάπης. Το μέλλον, αν δεν εμποτιστεί με μίσος από το Κοράνι, είναι ένας ανοιχτός δρόμος για να τρέξουν δύο ποδήλατα. Για να ανεμίσουν μαλλιά στον αέρα. 

 Γράφει ο Πέτρος Θεοδωρίδης

Η Χάιφα Αλ-Μανσούρ κατάγεται από τη Σαουδική Αραβία. Επίσης είναι γυναίκα. Και για την ακρίβεια γυναίκα που ασχολείται με τη σκηνοθεσία. Δε θέλουμε να φανούμε σε καμία περίπτωση ισλαμοφοβικοί, αλλά δεν πρέπει να παραβλέψουμε πως τέτοιες ενασχολήσεις ενέχουν και κάποιο ρίσκο στη Μέση Ανατολή. Αυτό εξάλλου έρχονται να το αποδείξουν και τα μηνύματα μίσους που έλαβε η δημιουργός μετά από ταινίες τις όπως το Women Without Shadows και το Απαγορευμένο Ποδήλατο ή Wadjda που θα μας απασχολήσει σε αυτές εδώ τις γραμμές. Μια γυναίκα που επιλέγει άμεσα ή έμμεσα να θίξει τη θέση των γυναικών στις ισλαμικές χώρες, σίγουρα χαρακτηρίζεται από θάρρος.

Ένα τέτοιο θαρραλέο κορίτσι, είναι και η Wadjda. Μεγαλώνοντας και πηγαίνοντας σχολείο στο Ριγιάντ, την προσοχή της κλέβει ένα πράσινο ποδήλατο. Δυστυχώς όμως, το ποδήλατο θεωρείται ανεπίτρεπτη ασχολία για τις θρησκευόμενες γυναίκες και έτσι η οικογένειά της δε διατίθεται να ικανοποιήσει την επιθυμία του παιδιού της ενώ παράλληλα η μητέρα της ανησυχεί για το ενδεχόμενο ο σύζυγός της να αποκτήσει και δεύτερη γυναίκα. Έτσι, η μικρή Wadjda αποφασίζει να συγκεντρώσει μόνη της τα χρήματα ξεκινώντας με τρόπους ανορθόδοξους που θα μπορούσαν να τη θέσουν ακόμη και σε κίνδυνο. Σύντομα όμως, εμφανίζεται μια κοινώς αποδεκτή από την κοινωνία ευκαιρία και αποφασίζει να πάρει μέρος σε ένα σχολικό διαγωνισμό αποστήθισης του Κορανίου. Τον κερδίζει αλλά θα καταφέρει να ικανοποιήσει την επιθυμία της με το χρηματικό έπαθλο που της αναλογεί;

Με τρόπο έμμεσο αλλά αισθητό, η Χάιφα Αλ-Μανσούρ ασκεί κριτική στα συντηρητικά αντανακλαστικά της ισλαμικής κοινωνίας και κυρίως στη δεινή θέση της γυναίκας σε αυτήν. Δεν εστιάζει όμως απλά στις δυσκολίες που συναντώνται στην καθημερινότητα, αλλά διαγράφει τους μηχανισμούς εμπέδωσης της πατριαρχίας ακόμη και στις τρυφερότερες ηλικίες σύμφωνα με τους προδιαγεγραμμένους κοινωνικούς ρόλους που φαντασιώνεται η θρησκεία. Κατάσταση μακρινή; Καθόλου αν σκεφτούμε τη διαχρονική επιρροή της Χριστιανικής Εκκλησίας μέχρι και σήμερα καθώς και το χαρακτηρισμό ως ταμπού κάθε προσπάθεια να ξεριζωθούν οι ξεπερασμένες απόψεις της. Μπορεί λοιπόν να πρόκειται για ένα θέμα που έχουν συνηθίσει και ίσως βαρεθεί αλλά ταυτόχρονα καλούμαστε να ξανατοποθετηθούμε πάνω σε ένα πρόβλημα δεν έχει αντιμετωπιστεί.