Νίκος Σκαλκώτας

Κορυφαίος έλληνας μουσουργός, με πρωτότυπο έργο και διεθνή απήχηση. Η πιο γνωστή σύνθεσή του είναι οι «36 ελληνικοί χοροί για Ορχήστρα» (1934-1936).

Ο Νίκος Σκαλκώτας γεννήθηκε στη Χαλκίδα στις 8 Μαρτίου 1904. Καταγόταν από την Τήνο και προερχόταν από οικογένεια μουσικών με το επίθετο Σκαλκώτος. Ο πατέρας του Αλέκος, φλαουτίστας στη Φιλαρμονική της Χαλκίδας, άλλαξε το επίθετο της οικογένειάς του σε Σκαλκώτας, χάριν ευφωνίας. Από την ηλικία των πέντε ετών άρχισε να μαθαίνει βιολί με τον θείο του και το 1910 η οικογένειά του μετακόμισε στην Αθήνα για να του προσφέρει την ευκαιρία πληρέστερης μουσικής μόρφωσης. Γράφτηκε στο Ωδείο Αθηνών και το 1918 αποφοίτησε με την ανώτατη διάκριση («Χρυσό Μετάλλιο») για την ερμηνεία του στο «Κοντσέρτο για βιολί» του Μπετόβεν. Τα επόμενα χρόνια έπαιζε βιολί σε διάφορες εκδηλώσεις, ενώ ποιήματά του δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Νουμάς».

Το 1921 λαμβάνει υποτροφία από το Ίδρυμα Αβέρωφ για ανώτερες σπουδές βιολιού στο Βερολίνο. Γρήγορα, όμως, θα προσανατολιστεί στη σύνθεση, με δασκάλους τον Κουρτ Βάιλ, τον Φίλιπ Γιάρναχ και τον «πάπα της πρωτοπορίας» Άρνολντ Σένμπμπεργκ, ο οποίος τον εκτιμούσε ιδιαίτερα. Μαζί του έμεινε ως το 1931, χάρη σε νέα υποτροφία που του προσέφερε ο Εμμανουήλ Μπενάκης. Παράλληλα, έπαιζε βιολί σε ελαφρές ορχήστρες για να συμπληρώνει το εισόδημά του.

Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Βερολίνο έγραψε πάνω από 70 έργα, τα περισσότερα από τα οποία χάθηκαν. Παρά την εκτίμηση που έτρεφε στον Σένμπεργκ, δεν ακολούθησε τυφλά το δωδεκαφθογγικό σύστημα του δασκάλου του, αλλά ανέπτυξε μια δική του απόλυτα πρωτότυπη παραλλαγή. Το 1931, μια έντονη συναισθηματική κρίση προκάλεσε τη διακοπή της σχέσης του με την γερμανίδα σύντροφό του, τη βιολονίστρια Ματίλντε Τέμκο, με την οποία είχε αποκτήσει δύο παιδιά, την Άρτεμη και ένα βρέφος που χάθηκε στη γέννα. Ακολούθησε η δημιουργική κρίση, που κράτησε έως το 1935.

Τον Μάιο του 1933 επιστρέφει στην Ελλάδα, τον ίδιο ακριβώς μήνα που ο δάσκαλός του Άρνολντ Σένμπεργκ παίρνει τον δρόμο της εξορίας για τις ΗΠΑ, μη αντέχοντας την καταπίεση των Ναζί. Από την πρώτη στιγμή που πάτησε το πόδι του στην πατρίδα αντιμετώπισε τον φθόνο και την καχυποψία του μουσικού κυκλώματος (Φιλοκτήτης Οικονομίδης, Μανώλης Καλομοίρης, Δημήτρης Μητρόπουλος, Σπύρος Φαραντάτος), παρότι ήταν γνωστή η αξία του.

Στα μουσικά πράγματα της χώρας κυριαρχούσαν άνθρωποι συντηρητικών αντιλήψεων, που σχετίζονταν με τη λεγόμενη «Εθνική Σχολή» και δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν να κατανοήσουν τις νέες μουσικές προτάσεις του Σκαλκώτα. Ισχυρίζονταν ότι έγραφε ακαταλαβίστικη μουσική, που ήταν αντίθετη με τους κανόνες που διδάσκονταν στα ωδεία και διέδιδαν πως ήταν ήταν τρελός! Ο μουσικολόγος και βιογράφος του Σκαλκώτα Γ. Γ. Παπαϊωάννου αποκαλεί τη συμπεριφορά τους απέναντι στον Σκαλκώτα «μεγάλη συμπαιγνία» και πιστεύει ότι το πληθωρικό του ταλέντο θα τους επισκίαζε και θα τους εξοστράκιζε από τις «καρέκλες» τους.

Όλες οι πόρτες ήταν κλειστές για τον Σκαλκώτα. Για να ζήσει δέχεται να παίξει βιολί σε ένα από τα τελευταία αναλόγια της Κρατικής Ορχήστρας και αργότερα στις Ορχήστρες της Λυρικής και της Ραδιοφωνίας, παρά την αναμφισβήτητη αξία του ως βιολονίστα. Ως αντίδοτο, άρχισε να συνθέτει πυρετωδώς από το 1935 και ως το 1945 είχε γράψει πάνω 100 έργα. Κλεισμένος στον δικό του κόσμο και αποκομμένος εντελώς από τις ευρωπαϊκές τάσεις ανέπτυξε ένα δικό του, εντελώς προσωπικό ύφος.

Το 1946 παντρεύτηκε την πιανίστρια Μαρία Παγκαλή κι ένα χρόνο αργότερα ήρθε στη ζωή ο γιος τους Αλέκος, που διακρίθηκε ως ζωγράφος. Ακολούθησε μια νέα περίοδος δημιουργικής σιωπής, αλλά από το 1949 άρχισε να συνθέτει με τους παλιούς του ρυθμούς νέα έργα και να ενορχηστρώνει παλιότερα. Το νήμα της ζωής του κόπηκε ξαφνικά στις 20 Σεπτεμβρίου 1949 από μια περισφιγμένη κήλη που την είχε αμελήσει. Δύο ημέρες αργότερα γεννήθηκε ο δεύτερος γιος του, Νίκος, που τον γνωρίζουμε ως πρωταθλητή Ελλάδας στο σκάκι.

Ο Σκαλκώτας ανακαλύφθηκε ως συνθέτης μετά τον θάνατό του, χάρη στην πρωτοβουλία φίλων και θαυμαστών του (Γ.Γ. Παπαϊωάννου, Γιώργος Χατζηνίκος κ.ά.), που ίδρυσαν την «Εταιρεία Φίλων Σκαλκώτα» για να διαφυλάξουν και να διαδώσουν το έργο του, που περιλαμβάνει πάνω από 170 έργα (κοντσέρτα, συμφωνικές σουίτες, μουσική δωματίου, χορούς και τραγούδια). Το 60% των προχωρημένων έργων του ακολουθεί ένα δικής του επινόησης δωδεκαφθογγικό σύστημα, ενώ το 40% ανήκει σε άλλα σειραϊκά, «ελεύθερα» συστήματα σύνθεσης.

Εκτός από τα προχωρημένα (ατονικά) έργα του, που αντιπροσωπεύουν πάνω από το 85% της παραγωγής του, περίπου ένα 12% αφορά σε απλούστερα, τονικά και τροπικά έργα, όπως οι περίφημοι «36 Ελληνικοί Χοροί για ορχήστρα» και το λαϊκό μπαλέτο «Η Θάλασσα», που ενσωματώνουν στοιχεία της ελληνικής δημοτικής μουσικής με ένα τρόπο τελείως προσωπικό και πρωτοποριακό. Ο Σκαλκώτας επεδίωκε να συλλάβει την ουσία της και δεν ήθελε μόνο να αξιοποιήσει την εθνική μας κληρονομιά, όπως η πρώτη γενιά των συνθετών της «Εθνικής Σχολής».

Σήμερα, ο Νίκος Σκαλκώτας θεωρείται ένας από τους σημαντικούς συνθέτες του 20ου αιώνα. Ο αυστροβρετανός μουσικολόγος και κριτικός Χανς Κέλερ πλειοδοτεί και σε ένα κείμενό του αναφέρει ως κορυφαίους συνθέτες του 20ου αιώνα τα τέσσερα «Σ»: Σένμπεργκ, Στραβίνσκι, Σκαλκώτας και Σοστακόβιτς.

 Η τεχνική της ενορχηστρώσεως.

Ο δωδεκαφθογγισμός και η ατονικότητα βρίσκουν στο πρόσωπο του Νίκου Σκαλκώτα μία εφαρμογή τελείως προσωπική, ενώ υπάρχουν και περιπτώσεις που εκφράζεται με ένα πιο απλό αρμονική σύστημα, συγγενικό θα έλεγε κανείς , με αυτό του Χόυεγκερ, του Πουλένη και γενικότερα της ‘Oμάδας των έξι”.

Δημιουργός με σπάνια διορατικότητα,ήταν προικισμένος και με φυσικά προσόντα καθόλου συνηθισμένα όπως: Ασφαλής μουσική μνήμη, απόλυτη ακοή , μεγάλη ικανότητα συγκέντρωσης.
Ο Σκαλκώτας στάθηκε ο μόνος Έλληνας συνθέτης της γενιάς του που, με εξαίρεση το Δημήτρη Μητρόπουλο, είχε το ψυχικό σθένος να βαδίσει αντίθετα στο ρεύμα το άμεσου περιβάλλοντος, υπηρετώντας την τέχνη του χωρίς ίχνος προσωπικής φιλοδοξίας και κατόρθωσε να ανοίξει ένα νέο κεφάλαιο στη νεότερη ελληνική και διεθνή μουσική που εκ των υστέρων αποδείχθηκε βασική σημασίας.

Στο Σκαλκώτα δε φτάνει μια απλή “τίμια και καθαρή” εκτέλεση για να φανερώσει τον εσωτερικό πλούτο της μουσικής του.

Χρειάζεται μια βαθύτατη μουσική καλλιέργεια γαι να συλλάβει ο εκτελεστής σωστά όλο τον εκφραστικό πλούτο και τη λεπτολόγηση της γραφής (τομέας που όπως γράφει ο W.Goehr ο Σκαλκώτας μόνο με τους μεγάλους κλασσικούς μπορεί να συγκριθεί) γι αυτό και πολλές εκτελέσεις έργων του από φημισμένα ονόματα υπήρξαν ανεπαρκείς ή αποτυχημένες.

Η συνολική οικονομία της διατύπωσης στα έργα του είναι από τα βασικά του γνωρίσματα. Υπάρχουν δηλαδή έργα του διάρκειας 1 ή 2 λεπτών που αποτελούν πλήρεις μουσικές εικόνες. Αυτό δε σημαίνει ότι ο Σκαλκώτας περιφρονεί τις μεγάλες φόρμες. Όταν χρειάζεται φτάνει σε γιγαντιαίες συνθέσεις, όπως: οι δύο Συμφωνικές Σουίτσες του, το τρίτο κοντσέρτο για πιάνο, το τέταρτο κουαρτέτο εγχόρδων, η εισαγωγή- συμφωνία “H Eπιστροφή του Οδυσσέα”.

Προλέγει ως νεωτεριστής μελλοντικά, για αυτόν μελλοντικά, για αυτόν, μουσικά ιδιώματα, όπως την ηλεκτρονική μουσική , ή τις σχολές της μουσικής των ήχοχρωμάτων (Σχολή Ντάρμαστατ). Συνενώνει «όπως ο Μότσαρτ... το νότο που τραγουδά, με τη σύμπλοκη μορφή που τόσο αγαπά ο Βορράς:µ( P. Heyworth).
Ο Hans Kellet κρίνοντας αυστηρά τη μουσική της εποχής μας μετά το Σαίνμπεργκ, είχε πει για το Ν. Σκαλκώτα : ¨Επιτέλους ένας συνθέτης¨

Για να πετύχει τη μέγιστη ηχητική ποικιλία από τα όργανα που χρησιμοποιεί, φτάνει στα ακρότατα όρια των δυνατοτήτων τους, αποτελούν δε τα έργα του μία φωτεινή ισορρόπηση του άφωτου δωδεκαφωνικού υλικού.

Πρέπει στο σημείο αυτό να αναφερθούμε στους αφανείς ήρωες των εκδόσεων, που είναι οι αντιγραφείς, και να σταθούμε στον Παναγιώτη Τσιλιβίδα,έξοχο αντιγραφέα καλλιγράφο που επαίνεσαν ακόμα και οι φλεγματικοί Βρετανοί όπως ο διευθυντής ορχήστρας Timothy Reynish BBC)

Μακάρι να είχαμε κι άλλα σύγχρονα έργα παρουσιασμένα σε τόσο ωραίο και τόσο φροντισμένο υλικό

¨Ο ιδίος ο Σκαλκώτας διήθυνε το 1930 την πρώτη εκτέλεση (Αθήνα) ου Κοντσέρτου για Ορχήστρα η Κλασσική Συμφωνία (1997) παρουσιάστηκε από το Γ. Λυκούδη, παίχτηκαν δε μόνο αυτά τα δύο από τα μεγάλα του έργα που παρουσιάστηκαν όσο ζούσε ο συνθέτης. Εξαίρεση φυσικά ήταν οι εκτελέσεις στην Αμερική που χάρις στο Δ. Μητρόπουλο γνώρισαν μεγάλη αναγνώριση.

Μετά το θάνατο το (1949) χάρις στις προσπάθειες της Εταιρείας Φίλων Σκαλκώτα αρκετά από τα μεγάλα του έργα εκτελέστηκαν ιδιαίτερα θα έπρεπε να τονιστεί η συμβολή του πιανίστα και μαέστρου Γ. Χατζηνίκου. Το κονσέρτο για πιάνο και ορχήστρα νούμερο 2 (1937/8) το έπαιξε στο Αμβούργο (α εκτέλεση 1953) και είναι διαρκείας 35 λεπτών ο Ρόμπερτ Κρόφτ θα πεί χαρακτηριστικά Σας χαρίζω όλα τα κοντσέρτα του Μπάτοκ για αυτό το έργο . Αναφέρουνε επίσης τη μνημειώδη πρώτη εκτέλεση της Επιστροφής του Οδυσσέα στο Λονδίνο Ααπό την ομώνυμη ορχήστρα με μαέστρο το διάσημο Α..Ντοράτι. Το τρίτο κοντσέρτο για πίανο (το μεγαλύτερο σε διάρκεια κοντσέρτο που γράφτηκε ποτέ με διάρκεια πάνω από μία ώρα χρειάστηκε πρώτη του εκτέλεση τρεις εκτελεστές ,έναν για κάθε μέρος)

Η πρώτη συμφώνική σούίτα εκτελέστηκε για πρώτη φορά στι 28/4/1973 στο Round House από την Συμφωνική του Μπέρμιγχαμ με μαέστρο το Γάλλο Martins Constant.

Επιλεγμένη Δισκογραφία

• «36 Ελληνικοί Χοροί» - «Η επιστροφή του Οδυσσέα» (BIS)
• «Νίκος Σκαλκώτας» (EMI Classics): Διάφορα έργα μουσικής δωματίου.
• «Κοντσέρτο για βιολί, Largo Sinfonico, Επτά Ελληνικοί Χοροί» (BIS)
• «Με του Μαγιού τα Μάγια, Συμφωνική Σουίτα κ.ά.» (BIS)
• «Κυκλικό κονσέρτο» για όμποε, φαγκότο, τρομπέτα και πιάνο (Philips)
• «Η Θάλασσα» (Ankh)
• «Η λυγερή και ο θάνατος», Κοντσέρτο για πιάνο Νο1, Εισαγωγή Κοντσερτάντε» (BIS)

Eπιλεγμένη Βιβλιογραφία

• Γ.Γ. Παπαϊωάννου: «Νίκος Σκαλκώτας: Μια προσπάθεια είσδυσης στον μαγικό κόσμο της δημιουργίας του» («Παπαγρηγορίου - Νάκας»)
• Γιώργος Χατζηνίκος: «Νίκος Σκαλκώτας. Μια ανανέωση στην προσέγγιση της μουσικής σκέψης και ερμηνείας» («Νεφέλη»)