Τα κόμικς και το Ολοκαύτωμα

Τα κόμικς και η σχολική διδασκαλία του Ολοκαυτώματος

08:15, 08 Νοε 2013 | tvxsteam tvxs.gr/node/142873

"Δεν είστε υπεύθυνοι για αυτό που έγινε. Έχετε όμως την ευθύνη να μην ξαναγίνει". Max Mannheimer, επιζήσας του Ολοκαυτώματος, προς Γερμανούς μαθητές (FES-Info, 3/2006, σ. 25)

 

Του Γιάννη Αντωνόπουλου

Πολωνοί έφηβοι διαβάζουν το κόμικ Episodes from Auschwitz βασισμένο σε αληθινές μαρτυρίες από το ναζιστικό κολαστήριο.

 

Η εκπαιδευτική σημασία των κόμικς ως εργαλείου προώθησης της ιστορικής μνήμης, είναι αναμφισβήτητη. Πολλές περιπτώσεις έχουν αποδείξει ότι όπου υστερεί ο αναχρονιστικός τρόπος διδασκαλίας του μαθήματος της Ιστορίας, εκεί ακριβώς κερδίζουν οι σύγχρονες μορφές προσέγγισης των μαθητών με το ιστορικό αντικείμενο. 

Ένα σχολικό πείραμα πριν από μερικά χρόνια στη Γερμανία απέδειξε ότι το ενδιαφέρον των εφήβων για τη νεότερη και σύγχρονη ιστορία τους μπορεί να προσελκυθεί με τη χρήση των κατάλληλων εκφραστικών μέσων. 

 

"Τα κόμικς βοηθούν τα παιδιά των Γερμανών να μάθουν για τους Ναζί"

 

Η σύγχρονη ενοποιημένη Γερμανία έχει αντιμετωπίσει τις συλλογικές ιστορικές ενοχές της περισσότερο από κάθε άλλο κράτος της Ευρώπης, διατυπώνοντας με κάθε δυνατό τρόπο την μεταμέλειά της για το πρόσφατο παρελθόν. Παρόλα αυτά, εντύπωση προκαλούν πρόσφατες έρευνες, που δείχνουν ότι οι Γερμανοί κάτω από την ηλικία των 20 έχουν μια τρομακτική έλλειψη γνώσεων για την ιστορία του 20ού αιώνα. 

Δυο δεκαετίες μετά την ενοποίηση της Γερμανίας, τα παιδιά γνωρίζουν συγκλονιστικά λίγα για τους ιστορία της χώρας τους. Σύμφωνα με έρευνα που διεξάχθηκε σε δείγμα μαθητών της μέσης εκπαίδευσης, διαπιστώθηκε ότι ενώ όλοι τους γνωρίζουν και αναγνωρίζουν τον Χίτλερ, μόνο ένας στους τρεις γνωρίζει τι σημαίνει η λέξη «Ολοκαύτωμα». Επίσης λιγότεροι από ένας στους δέκα μπορούσε κατά την διεξαγωγή της έρευνας να προσδιορίσει τον υπουργό Προπαγάνδας Γιόζεφ Γκαίμπελς ή άλλες ναζιστικές προσωπικότητες. Όροι, όπως «κρίση της Σουδητίας» ή «πολιορκία του Στάλινγκραντ» ήταν άγνωστοι σχεδόν σε όλους και μόνο μια μικρή μερίδα μαθητών ήξερε να απαντήσει. Σχεδόν κανένας δε μπορούσε να δώσει την ημερομηνία της έναρξης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και λιγότερο από το 20% μπορούσε να κατονομάσει τις τέσσερις Συμμαχικές Δυνάμεις, οι οποίες κατείχαν τη μεταπολεμική Γερμανία.

Με βάση τα θλιβερά αυτά δεδομένα, οι γερμανικές εκπαιδευτικές αρχές αποφάσισαν την προώθηση ενός νέου, σύγχρονου τρόπου διδασκαλίας του μαθήματος της Ιστορίας. Στις 30/1/2008, λοιπόν, 75 χρόνια μετά την ανάληψη της εξουσίας από τους Ναζί, θεσπίστηκε με νομοθέτημα η διανομή ενός κόμικ σχετικού με τον Χίτλερ και το Ολοκαύτωμα, ως συμπληρωματικής βιβλιογραφίας του μαθήματος. 

 

Σε μια χώρα όπου απαγορεύεται δια νόμου η οποιαδήποτε παράσταση της σβάστικας ή άλλων ναζιστικών εμβλημάτων, η προσέγγιση μέσω των graphic novels ενός τόσο ακανθώδους ζητήματος όπως το Ολοκαύτωμα, είναι πρωτοφανής. Επτά δεκαετίες μετά τη λήξη του Πολέμου, κάθε δημόσια αναφορά στους Ναζί προκαλεί έντονες ενδογερμανικές αντιπαραθέσεις. Όχι μόνο η άρνηση του Ολοκαυτώματος, αλλά και ένας απλός αστεϊσμός γύρω από τη μνήμη των εκατομμυρίων θυμάτων της χιτλερικής θηριωδίας, είναι ικανός να προκαλέσει τεράστια κατακραυγή που φτάνει μέχρι και σε ποινικές κυρώσεις. 

Όταν ισχύουν τόσο αυστηρά νομοθετικά μέτρα αναφορικά με την προβολή του ναζιστικού παρελθόντος, προκαλεί πραγματικά εντύπωση το γεγονός ότι με τη σύμφωνη γνώμη των επίσημων κρατικών αρχών εισήχθη σε γερμανικά σχολεία ένα graphic novel που απεικονίζει σκηνές από συγκέντρωση του ναζιστικού κόμματος με ομιλία του Χίτλερ και αισθητική κυριαρχία αγκυλωτών σταυρών:

 

 
...ή σκηνές από προπολεμικές αντιεβραϊκές δραστηριότητες μελών των S.A.:

 

 

"Η Αναζήτηση"

Ένα ενδιαφέρον εκπαιδευτικό πείραμα

 

Τα παραπάνω καρέ προέρχονται από το κόμικ που φέρει τον τίτλο "H Αναζήτηση" (γερμ. "Die Suche"). Πρόκειται για τη δημιουργία του Ολλανδού καλλιτέχνη Eric Heuvel, που έγινε κατά παραγγελία Κέντρου "Άννα Φρανκ" που εδρεύει στην Ολλανδία. Η "Αναζήτηση" περιγράφει την προσωπική ιστορία της έφηβης Εβραιοπούλας Έσθερ Χεχτ από τη Γαλλία, που μαζί με την οικογένειά της υπέστη μια ανελέητη καταδίωξη από τους Ναζί. Αναμφίβολα ένας πρωτότυπος τρόπος για να προσεγγιστεί το σκοτεινό παρελθόν της Γερμανίας -μέσα στην τάξη.

"Η Αναζήτηση" Σχεδιαστής: Eric Heuvel Χρονολογία κυκλοφορίας: 2008 Εκδόσεις: Standard Comics

Από αισθητικής άποψης έχουμε να κάνουμε με ένα σεναριακά άρτιο και εικαστικά προσεγμένο graphic novel με εστίαση στα "παιδιά του Ολοκαυτώματος", τα πλέον αθώα θύματα της εξωφρενικής βιομηχανίας θανάτου που στήθηκε παράλληλα με τον Πόλεμο. Το σχέδιο ακολουθεί την τεχνική της "καθαρής γραμμής" (ligne claire) της Βελγικής Σχολής, την οποία καθιέρωσε ο Herge ήδη από τις δεκαετίες του '50 και του '60 με τον παγκοσμίου φήμης Τεν-Τεν. Η σκοπιμότητα επιλογής της συγκεκριμένης τεχνοτροπίας σχετίζεται με την επιθυμία των δημιουργών να εκφράσουν ένα παραδοσιακό στυλ που θα παραπέμπει αποκλειστικά στη δεκαετία του '40. Ένα πιο μοντέρνο εικαστικό ύφος, παρόμοιο με αυτό των αμερικάνικων κόμικς, θα "έβγαζε" μια πιο glamourous εικόνα του ναζισμού, κάτι που έπρεπε να αποφευχθεί. 

Πριν η "Αναζήτηση" πάρει τον δρόμο της για το βερολινέζικο παράρτημα του Κέντρου "Άννα Φρανκ" και από εκεί για τα σχολεία του Βερολίνου και της Βόρειας Βεστφαλίας-Ρηνανίας, είχε ήδη "δοκιμαστεί" σε μαθητές ολλανδικών σχολείων, με πολύ θετικά αποτελέσματα.  

"Η αφήγηση της ιστορίας του Ολοκαυτώματος σε μορφή graphic-novel αποτελεί ένα ξεχωριστό ερέθισμα για τους νεότερους αναγνώστες", ανέφερε ένας εκπρόσωπος του Κέντρου κατά την παρουσίαση του έργου.

Στιγμιότυπο από την άφιξη των τρένων στο Άουσβιτς και την ετοιμασία αποβίβασης των μελλοθάνατων ("Η Αναζήτηση").

Οι αντιδράσεις

 

Από τη μέρα που το βερολινέζικο παράρτημα του Κέντρου "Άννα Φρανκ" γνωστοποίησε τα σχέδιά του για τη διανομή της "Αναζήτησης" σε σχολεία, τα γερμανικά ΜΜΕ διχάστηκαν σε υποστηρικτές και σκεπτικιστές. Πιο έντονη υπήρξε η αντίδραση το λαϊκιστικού περιοδικού "Bild", το οποίο στο φύλλο της 31/1/2008 δημοσίευσε αποσπάσματα από το βιβλίο σε άρθρο υπό τον τίτλο "Χιτλερικό Κόμικ για Γερμανικά Σχολεία".
 

Τhomas Heppener

 

"Είμαι λίγο έκπληκτος για τις έντονες αντιδράσεις που έχουν προκαλέσει τα σχέδιά μας", δήλωσε ο Thomas Heppener, αντιπρόεδρος και ιδρυτικό μέλος του Ιδρύματος, καθώς και εκπρόσωπος της Γερμανίας στο Σπίτι της Άννας Φρανκ στο Άμστερνταμ. "Φυσικά αν ακούσετε τη φράση 'χιτλερικό κόμικ', ενδέχεται καταρχήν να αιφνιδιαστείτε. Αλλά αν το κοιτάξετε προσεκτικότερα, θα δείτε ότι είναι μια σοβαρή προσπάθεια εξεύρεσης νέων τρόπων να προσεγγίσουμε την ιστορία, σε μια εποχή που οι μάρτυρες του Ολοκαυτώματος πεθαίνουν και οι νέοι είναι όλο και πιο αδιάφοροι για αυτή την περίοδο".

Ποιες ήταν όμως οι αντιδράσεις της σχολικής κοινότητας;

 

"Είμαστε πολύ ενθουσιασμένοι γι' αυτό", δήλωσε σχολικός παράγοντας στον τηλεοπτικό σταθμό RTL. "Υπάρχει μια τρομακτική άγνοια μεταξύ των εφήβων για οτιδήποτε πριν την πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989".

 

"Μελέτες έχουν δείξει ότι οι μαθητές κουράζονται πλέον εύκολα από τη σχολική διδασκαλία του Ολοκαυτώματος και είναι συναισθηματικά μπουχτισμένοι από την μερικές φορές ηθικιστική προσέγγιση της εποχής", ανέφερε η υπεύθυνη του Ινστιτούτου Georg Eckert στο Μπράουνσβάιχ, Verena Radkau-Garcia, η οποία επικεντρώνεται στην έρευνα των σχολικών εγχειριδίων ανά τον κόσμο.
 

 

Με την παραπάνω άποψη συμφωνεί μεγάλη μερίδα του εκπαιδευτικού κόσμου της Γερμανίας, που παραδέχεται ότι τα μαθήματα Ιστορίας έχουν περιοριστεί σε έναν μονότονο συνδυασμό παραδόσεων, διαλέξεων, χοντρών βιβλίων, ντοκιμαντέρ και επισκέψεων σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Και δεν είναι λίγοι αυτοί που διατείνονται πως -με αφορμή τη διανομή της "Αναζήτησης" σε γερμανικά σχολεία- η 9η τέχνη θα μπορούσε να προσφέρει μια ανάσα καθαρού αέρα σε ένα σύνθετο θέμα που μερικές φορές αντιμετωπίζεται πολύ ακαδημαϊκά.
 

 

Δεν έλειψαν όμως και εκείνοι που αμφισβήτησαν την αποτελεσματικότητα του εγχειρήματος, με βάση το ερώτημα τού κατά πόσον οι μαθητές, οι οποίοι έτσι κι αλλιώς στην πλειοψηφία τους δεν ενδιαφέρονται για την ιστορία, θα μπορούσαν να διαβάσουν κριτικά ένα κόμικ για το Ολοκαύτωμα:
 

 

"Ακούγεται λίγο σκληρό, αλλά νομίζω ότι είναι επικίνδυνο αν οι μαθητές δε μπορούν να διαχωρίσουν ένα κόμικ του Ολοκαυτώματος από ένα Μίκυ Μάους", δήλωσε ο Henning Küppers, καθηγητής Ιστορίας σε Λύκειο της Στουτγάρδης.
 

 

"Το βιβλίο κόμικς, εφόσον διδάσκεται καλά και υπεύθυνα, μπορεί να είναι ένα δροσιστικό και ενδιαφέρον συμπλήρωμα στα υπάρχοντα μαθήματα Ιστορίας", αντιτείνει η  Radkau-Garcia του Ινστιτούτου Georg Ecker.

 

Όσο για τους μαθητές, οι αντιδράσεις υπήρξαν ανάμεικτες:

 

"Νομίζω ότι τα κόμικς είναι ένας άγευστος και ξενέρωτος τρόπος", δήλωσε ένα 17χρονο κορίτσι. "Θέλω να πω, τι πιστεύουν; Ότι είμαστε παιδιά;". 

 

"Πιστεύω πως είναι καιρός τα σχολεία να συνειδητοποιήσουν ότι τα graphic novels είναι εδώ για να μείνουν -και ότι μπορούν να διδάξουν ένα 'στεγνό' θέμα καλύτερα από ένα χαζό βιβλίο", δήλωσε σε άλλη συνέντευξη ένας 16χρονος μαθητής.

 

Σκηνές ωμότητας από την τριλογία των Michal Galek και Marcin Nowakowski "Επεισόδια από το Άουσβιτς" (Πολωνία).

 

 

Κόμικς και Ιστορία στην εκπαίδευση

 

Τελικά μπορούν τα κόμικς (ή όποια μορφή τέχνης) να υποκαταστήσουν την επιστημονική μελέτη της Ιστορίας; Η απάντηση που δίνεται αβίαστα είναι πως όχι. Όμως ας μην εθελοτυφλούμε: οι μαζικές κουλτούρες δεν παύουν να αποτελούν τους κύριους διαμορφωτές της δημόσιας Ιστορίας, υποκαθιστώντας στην πράξη την πολλές φορές ανιαρή διδασκαλία του σχολικού μαθήματος. 

 

Επομένως; Το παράδειγμα της Γερμανίας που αναλύθηκε πιο πάνω, μας παρέχει πολύ χρήσιμα συμπεράσματα –και θα ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρον να δούμε μέσα στα επόμενα χρόνια τα αποτελέσματα αυτού του σχολικού "πειράματος".

 

Από τις απόψεις που παρατέθηκαν πιο πάνω, συμπεραίνουμε ότι η λύση βρίσκεται κάπου στη μέση. Ανάμεσα στην αποστροφή για την "ακαδημαϊκή" ιστορία και στην αβασάνιστη πρόσληψη πληροφοριών από τα σύγχρονα μέσα θεάματος, υφίσταται η "χρυσή τομή": ο αρμονικός συνδυασμός γνώσης και ψυχαγωγίας. 

 

Στην ελληνική περίπτωση, βέβαια, το παραπάνω ερώτημα δεν έχει δυστυχώς καμία υπόσταση. Αρκεί να λάβουμε υπόψη ότι η διδασκαλία του Β' Παγκόσμιου Πολέμου, με όλες τις θεματικές που μας αφορούν σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο (Φασισμός/Ναζισμός, Ολοκαύτωμα, Κατοχή, Αντίσταση, Δωσιλογισμός κ.ο.κ.) εξακολουθεί να παραμένει άγνωστο πεδίο για όλες τις βαθμίδες του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος...

 

Μένει να δούμε στο μέλλον κατά πόσον κάποιες τυχόν πρωτοποριακές κινήσεις σαν αυτή της Γερμανίας θα καταφέρουν να διασώσουν ό,τι απέμεινε από το κύρος του ψυχορραγούντος, εδώ και δεκαετίες, μαθήματος της Ιστορίας.

 

 

Ασπρόμαυρη αισθητική από το Auschwitz του Pascal Croci (ΗΠΑ, 2004).

 

---

Πηγές:
- "Hitler comics help German kids learn about the Nazis"
- "Graphic Novel Tackles Taboo of the Holocaust" 
- "Polish comic books cover Nazi camps"